İslam edebiyatında en fazla yer bulan imgelerden birisi cândır. Cân, insanın hayatta olduğunu ifade eder. Öldüğünde cânsız kalır. İnsanın en değerli varlığıdır. Çünkü gönüldeki sevgiyi simgeler. İnsanın sevdiği uğrunda feda edebileceği en değerli şey cândır. Onu cândan sever. Can ve canân, birbiriyle uyumlu olarak kullanılır. Her iki kelime de Farsça olup canân, canlar demektir; ancak şiirlerimizde sevgili anlamında bir kavramdır.

İnsanın sahip olduğu can, onun hayatındaki tek sermayesidir. Maşukun kabul edebileceği tek şey ise âşığın cânıdır. Dünya pazarlarında akçeyle ve mahsulle alışveriş yapılır. Oysa İslam edebiyatındaki âşığın tek nakdi canıdır. Onu satmak için acele etmelidir. Zira asıl sahibine hızlı kavuşmak istemektedir. Pazarlığa gerek olmadan canını sevgiliye satmalıdır. Bu durumu Fuzulî şöyle tarif etmiştir:

“Cânı cânan dilemiş vermemek olmaz ey dil

Ne nizâ eyleyelim ol ne senindir ne benim”

İslam edebiyatının ruhu: Ayetler

İslam edebiyatındaki can, canan, alışveriş ve pazar imgeleri, özünü Kur’an ayetlerinden almaktadır. Çünkü pek çok ayette Allah, müminlerin canlarını satın aldığını ifade etmektedir. Yine Müslümanların canlarını Allah’a sattıkları anlatılmaktadır. Bu alışverişin mecazi bir takas olduğu gözlerden kaçmamaktadır: “O halde, dünya hayatını verip âhireti satın almak isteyenler Allah yolunda savaşsınlar. Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse biz ona yakında büyük bir mükâfat vereceğiz.” (en-Nisā 4/74)

Müslümanlar, tek sermayeleri olan canlarını Allah’a satarken sevinmelidir. Çünkü bu malın kadrini bilen ve kıymetini zayi etmeden hak ettiği fiyatı ödeyebilecek olan tek alıcı, Allah’tır. Âşık canını böyle bir alıcıya sattığı için de sevinmelidir: “Allah, kendi yolunda çarpışırken öldüren ve öldürülen müminlerin canlarını ve mallarını, karşılığında cennet vermek üzere satın almıştır. Bu, Allah’ın Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da yer almış gerçek bir vaadidir. Kim Allah’tan daha fazla sözüne bağlı olabilir! O halde yaptığınız bu alışverişten ötürü sevinin.” (Tevbe 9/111)

İslam edebiyatına göre âşıklar, canlarını Allah’a satarlar. O, canın değerini bilen gerçek dosttur. Canını satın aldığı kişiye şehit adını vermiştir. Bu, cananın maşukuna taktığı özel bir isimdir. Bir sevgili için bu kelimeye nail olmaktan daha fazla iftihar edilebilecek bir rütbe olamaz. Allah ile yapılacak alışverişten bahseden ayetlerden etkilenen Yunus Emre, Divan’ında can, canân ve pazar imgelerine sıklıkla yer vermiştir (Yunus Emre,........

© Milli Gazete