R.1: Üst yarısı yivli mermer direğin Gelendost’taki adı: Kuşlar Minaresi’dir [Kulşar mezar taşı?].

Bu makalenin amacı, Menteşe Beyliği hakkındaki hatalı ve yanlış yorumlara dikkat çekmektir. Zira kahraman Uc Gâzîsi Mehmet Beyin 1261’de Hülâgü’nün fermanıyla kurduğu beyliğin adı Menteşe Beyliği’dir. Menteşe, Mehmet Beyin Türklükten gelen Biñtaş adının, Menteş; Menteş Şah, Menteş-şâ, Menteşâ ve Menteşe gibi değişimiyle ortaya çıkmıştır. Bu beylik, 1308’de Selçuklu devleti yıkılıncaya kadar, Eğirdir ve Kemer Boğazı ile Konya-Derebucak arasındadır. Ertuğrul Bey ve atası Oğuz Alp [Melik] veya Kaya Bey, Şah Menteş veya Menteşe oğullarına tâbi olarak askerî ve siyasî faaliyette bulunmuşlardır.

Açar Kelimeler: Biñtaş, Menteş, Menteşe, Mehmet Bey, Lâdik, Eğirdir, Honas, Göçeri, Talamanî, Dalayman, Çamlık.

500 yıl önce Göller Bölgesi’nde vukûbulan coğrafî değişim bilinememiş; tarihî olaylar mevcut coğrafyaya göre yanlış yorumlanmıştır. Menderes’ten Büyük / Küçük Menderes, Sangarios’tan Sakarya, Halys’ten Kızılırmak, el-Battal Nehri’nden Dalaman çayı, Kelainai ve Apameia’dan Dinar, Amorion’dan Emirdağ, İzmir ve Efes’ten malûm İzmir ve Efes, Lâdik’ten Denizli, Tralleis’ten Aydın anlaşılmıştır. Hepsinden mühimi Kıral Yolu, Bizans Askerî yolları, Suğla Gölü kıyısındaki Ankara bilinememiş; Kıral Yolu ve Hıristiyan Hacılar Yolu, Başkent Ankara’dan geçirilmiştir. Bu misalleri çoğaltabiliriz. Özetle Selçuklu tarihi, Beylikler tarihi ve Osmanlı tarihinin başlangıcı hatalarla doludur.

25.08.2025 tarihli DikGazete’de Osman Turan’ın Selçuklular Zamanında Türkiye, 1998 adlı eseri s.605’deki Armatasun ile yanlış bilinen Akşehir, Konya Kapı, Tonguzlu yer adları ile Menteşe oğullarına açıklık getirdim. Şimdi de Şeh Menteş veya kahraman Uc Gazisi Mehmet Bey hakkındaki yanlış bilgileri açıklamaya çalışacağım:

Bu çalışmada Kazvinî, Aksarayî, İbn Bîbî, Baybars Mansûrî, Anonim Selçuknâme, Simon de Saint Kuentin ve Khalkokondiles gibi çağdaş kaynaklarla çalışılacak; tarihî coğrafyanın ışığında İn Byzantion, Z.V. Togan, O. Turan ve B. Flemming yorumlanacaktır. Kaynak olmayan eserler, tarihî coğrafyayı bilmedikleri için yanılmaktadırlar.

Değişen coğrafyanın ışığında, tarihteki Kıral Yolu, Bizans Askerî Yolları ve Hıristiyan Hacıların kullandıkları Kudüs Yolu göz önünde bulundurularak kaynak metinler, coğrafyayla yüzleştirilmeye çalışılacaktır.

1. 1261’de kurulan Menteş Şah veya Şeh Menteş’e ait Menteşe beyliğinin sınırları tartışılmış; sınırın şimdiye kadar kabul edilen Denizli, Honaz, Dalaman, yâni 1 Nu. Bölge olamayacağı, 2-3 Nu. Bölgelerin de mâkul olmadığı; tek ihtimal Lâdik [Eğirdir: Denizli], Honas [Göçeri köyü], Dalayman, yâni 4 Nu. Bölge olduğu anlaşılmıştır [bk. Har.1].

Har. 1: 1261’de kurulan Menteşe/Denizli Beyliği’nin sınırlarını gösterir harita. Tarihçi, beylik sınırı için 1 numaralı bölge dedi. Eğirdir’in Lâdik olduğunu fark edince 2 numaralı bölgenin daha doğru olabileceğini düşündüm. Ancak Mehmet Beye tâbi Türkmenlerin, Hoca Mecdeddin’e ait kervanı, Antalya [Side] ile Konya arasındaki yolda soymaları ve İzzeddin’in ordusunu Antalya-Alâiye arasında yenmiş olmaları, beni, yeni bir Dalaman aramaya sevk etti ve Talamani’nin Derebucak-Dalayman [Çamlık] olduğunu gördüm ve 3 numaralı bölge ihtimali belirdi. Gelendost ile Eğirdir arası (Khoniates, 1995: 136) ve Konya-Hüyük-Göçeri köyü olmak üzere iki Honas daha vardı ve fermanda geçen Honas, Göçeri-Honas; “beylik” sınırı ise 4 numaralı bölge olmalıydı. “Talmanya ovası, Pamfilya Side’sinde ve Borlu -Alanya yolu üzerindedir” (Honigmann, 1939: 686). Filhakika Dalayman, hem Pamfilya Side’si, hem de Borlu [Uluborlu]-Alanya yolu üzerindedir.

2. Selçuklu’nun 1243’de Moğollara mağlup olmasının ardından Türkmenler, Uc’da ayaklandılar ve beylerinin adıyla anılmaya başladılar. 1248 [1245 olmalı] yılında Coterinus [Büyük bir Türk ailesine mensup Ahmed], Uc’da ayaklandı; 20 bin Türkmen topladı. Büyük Alâeddin’in oğluyum dedi; Alanya’ya kadar yürüdü (Saint Kuentin, 2006; İbn Bîbî, 2014: 545). İsyan, Uc’da ve Kötürnek köyünde başladığı için, Koterinus/Kötürnekli denilmiş olmalıdır. 1250’de aynı bölgede Oğuz? Melik; isyan etti (Flemming, 2018: 38-39). Oğuz Alp veya Kaya/Kayı Bey, Ertuğrul’un atası olmalıdır (Khalkokondiles, 2014: 17). 1254 Uc’da, sahilde, Krakka’da Afşar boyundan İslâm Bey isyan etti (Turan, 1998: 519). 1254, bir Türkmen [Afşar boyu, İslam-Beg’in oğlu], Pamfilya kıyısındaki Cracca’yı yağmaladı ve kısa süre sonra öldü” [Alishan, 377]; Flemming ve Turan ise Pamfilya değil, kıyı der. Krakka, Kötürnek’in Kharax [İbnü’l-Esîr: Carabba] ile ilgili olabilir. Zira, Kötürnek, Eğirdir Gölü kıyısına yakın sayılır. “Aynı yerleşim yerini 1258’de başka bir Türkmen, Saroum [Saru?] yağmaladı” (Alishan 377, İn Byzantion, Bl.14, yıl 1939, F.1, s.133).

3. Sultan, ülkenin her yanına ferman gönderdi. Az zamanda Uc ve kenar nahiyelerden, Bozkır dağlarından, Bulgar, Gülnar ve diğer havalilerden gelen sayısız asker, Konya’nın kırlarında, ovalarında ve boş alanlarında toplandı (İbn Bibi, 2014: 574). Bu ordu, 14 Ekim 1256 tarihinde Aksaray yanında çok feci yenildi. Bunu O. Turan, “Selçuklu hükümeti, Mutad kuvvetlerden başka Uc Türkmenlerinden, Bozkır, Gülnar ve Bulgar dağlarında bulunan göçebelerden asker topladı” diye verir [1998: 479]. Adnan Erzi’yi kaynak alan Flemming ise özetle, “İzzeddin, 1256 yılı sonbaharında Konya’da menşei hakkında İbni Bibi’de bilgi verilen çoğunlukla Türkmenlerden oluşan bir ordu topladı. Konya ovasında toplanan bu Türkmen aşiretleri, Menderes çevresinden ve Uşak-Kütahya’ya [veya daha batıya] kadar uzanan sınırlardan gelmektedirler. İçerisinde bu sınırın kuzey kıvrımında yer alan Krateia’nın, şimdiki Gerede olduğu tahmin edilmektedir. Geri kalanı şimdiki Bozkır çevresindeki dağlardan, Toroslardan [Bulgar/ Bolkar dağları] ve Yörük bölgelerinden birisi olan Gülnar bölgesinden gelmektedir” der (Flemming, 2018: 33). Açıklama: Menderes, Büyük Menderes değil, Türk-Rum sınırı olan Kemer Boğazı’ndaki [Orta] Menderes’tir. Bu harpte Şeh Menteş’e tâbi Ertuğrul, atası Oğuz Alp ile bunlara tâbi Türkmenler de olmalıdır. Gerede yanlış; Krateia belki, Kudüs itinererindeki Şuhut’un X [10] mil Afyon tarafındaki Ceratæ olabilir (Ramsay, 1960: 264).

4. Uc Türklerinin emiri Mehmed Beğ, Kündistabl'ya duyduğu düşmanlık yüzünden Sultan'a isyan başlatmış Antalya ve Alanya arasında asker çekerek onun emirleriyle savaşmış ve galip gelmiş, yenilen taraf Sultan'ın emirleri olmuştu (Aksarayî, 2000: 50). Açıklama: Bu olayı, Turan 1256, Flemming ise 1261 yılında gösterir. Antalya ise Eski Antalya, yâni Side’dir. Mehmet Beyin Sultan’ın dayılarına duyduğu düşmanlığın bir sebebi belki, Aksaray yanındaki yenilgideki suçları olabilir. Bu olay, Mehmet Beyin [Şeh Menteş] 4 Nu. Bölgede bulunduğu gösterir [bk. Har.1]

5. Baybars Mansûrî [ve ondan naklen ‘Aynî], Türkiye bölgelerini sayar: 5- […] Turhalû [Turhal] ve sahile bitişik olan Borlu [Bolu?] şehir ve kaleleri. 6- […] Arakliye [Ereğli] ve Ermenek beldeleri olup, bu sonuncuda Menteşe oğlu bulunur. 7- Konya ve tâbileri: Konya, Tonguzlu [Denizli] ve tâbileri, Karahisar [Afyon], Demirlü [Karahisar], Aksaray, Antalya ve Alâiye (Turan, 1998: 476-477). Açıklama: Sahile bitişik olan Borlu, Bolu veya Safranbolu değil, Uluborlu olmalıdır. Zira birçok kaynak metinde Eğirdir Gölü için deniz ve pontus denildiğine şahit oldum. Menteşe oğlunun Ermenek’te bulunması da, Mad.1 ile uyuşur. Aslında Tonguzlu denilen yer Eğirdir’dir. Antalya, malûm Antalya değil, Eski Antalya’dır [Side]. Demirlü ise İscehisar olmalıdır. Mehmet [Menteşe] Beyin 1262’de şehit edilmesiyle beyliğin başına Ali Bey geçmiştir. Ali Beyin beylik merkezi Denizli, yâni Eğirdir’dir. Ali’nin oğlu Yinanç Bey, beyliği, Doñuzlu, yâni Hınzırlı’ya taşırken, Denizli adını da taşımış ve böylece Doñuzlu/ Domuzlu, Doñuzluk adı, Denizli olmuştur.

6. Flemming, “Safranbolu şehri anlaşılması lâzım gelen ve deniz kıyılarına [!] sınır olan Burlu da buna dâhil” der ki, yanlıştır. […] İbn-i Mense’nin [Menteşe olacak] vali bulunduğu Ermenek vilayetidir” [2018: 35-36]; ve “1205 yılında Mavrozomes’in malik olduğu Lâdik” der [2018: 37] ki, Lâdik Eğirdir’dir [Laodikya]. Tarihte........

© Dikgazete.com