Muhammed Zeynelabidin Efendi (1)

Merhabalar Kıymetli Okurlar.

Bazı mücbir sebeplerin yanı sıra, araştırma sürecinin beklenenden uzun sürmesi sebebiyle kısa bir ara vermek zorunda kaldığımız Şeyhzade ailesi yazı dizimize, 5. bölümüyle kaldığımız yerden devam ediyoruz. Bu bölümde sizlere, ailenin önemli simalarından Muhammed Zeynelabidin Efendi’yi tanıtacağız.

Zeynelabidin Efendi, Seydişehir Çavuş köyünde medfun bulunan ve "Memiş Efendi" olarak da bilinen, dönemin önemli mutasavvıflarından Muhammed Kutsi Bozkirî’nin torunudur. Konya’da doğmuş, Medine’de vefat etmiş Nakşibendi Halidiye kolunun şeyhidir.

Sadece tasavvufî kimliğiyle değil, siyasi kişiliğiyle de öne çıkan Zeynelabidin Efendi, 1908 ve 1912 yıllarında iki dönem Konya mebusu olarak Meclis-i Mebusan’da görev almış; Konya siyasetinde etkili bir isimdir. Fırtınalı bir siyasi hayat geçirmiş Millî Mücadele yıllarında Konya’da patlak veren Delibaş İsyanı, onun ismiyle anılan en tartışmalı dönüm noktalarından biri olmuştur.

1920 yılında yaşanan, Konya'da büyük karışıklıklara neden olan Delibaş Mehmet önderliğinde yürütülen bu ayaklanma, kısa sürede bastırılmış olsa da etkileri uzun yıllar devam etmiştir. Zeynelabidin Efendi, bu isyanla ilişkilendirilmiş ve 1924 yılında yayımlanan “Yüzellilikler Listesi”ne dahil edilerek yurt dışına çıkarılmıştır.

Ancak Zeynelabidin Efendi’nin isyanla olan ilgisi ve sorumluluğu, hâlâ tartışmalı bir konudur. Zira birçok kaynağa göre, isyan sırasında kendisi Konya’da bile değildir. Hatta, isyanın elebaşı olan Delibaş Mehmet’in, olayların ardından İstanbul’da Zeynelabidin Efendi ile görüşmek istediği, fakat onun tarafından “Konya’yı kana buladığın yetmez mi?” sözleriyle sert bir şekilde azarlanarak geri çevrildiği aktarılmaktadır.

Ne var ki yaşananlar çoğunlukla tek taraflı anlatımlarla belgelenmiş, olayların arka planı yeterince sorgulanmamıştır. Özellikle, azınlık gruplarının ve onları finanse eden İngilizlerin isyanlar üzerindeki etkisi çoğu zaman göz ardı edilmiş; suçun büyük kısmı Zeynelabidin Efendi, çevresi ve nihayetinde Konyalılara yüklenmiştir. Bu durum, yalnızca Zeynelabidin Efendi'nin değil, aynı zamanda Konya’nın da tarihî belleğinde derin izler bırakmıştır.

İsyan öncesi, İngiliz Muhipleri Cemiyeti üyesi Sait Molla* ve İngiliz Papaz Frew’in** faaliyetleri dikkat çeker. Bu isimlerin öncülüğünde, İngiliz istihbaratının doğrudan desteğiyle yürütülen propaganda faaliyetleri, halkın padişaha bağlılık duygularını istismar etmeye yöneliktir. Ancak bu baglantı genelde gözden kaçırılmıştır.

İsyanla bağlantılı olarak adı geçen Ermeni Kirkor Şişmanyan, Dr. Markaryan, ve Rum doktor İpokrat gibi isimler de olayların gölgede bırakılmış figürlerindendir. Oysa bu şahısların hem isyancıların yönlendirilmesinde hem de lojistik destek sağlanmasında etkin rol oynamışlar, ne var ki tüm sorumluluk, Zeynelabidin Efendi ve taraftarlarının üzerine yıkılmıştır.

İsyan sırasında Konya’nın kana bulandığı, birçok masumun hayatını kaybettiği bilinir. Bunlardan biri de dönemin önemli isimlerinden Sivaslı Ali Kemal Efendi’dir. Onun isyancılar tarafından katledildiği herkesce bilinirken, sonrasında cesedine hakaretler yağdıranPurkar Artin adlı ermeni vatandaşın “Hey boynuzlu gidi, hadi halka nutuk et!” diyerek cesedi tekmelemesi ve bunun üzerine kürek cezası alması fazla bilinmez.

Yine aynı şekilde, isyan sonrasında şehirde soyulan ve yağmalanan 400’den fazla kişi ve 84 eve ait eşyaların önemli bir kısmının Rum ve Ermeni evlerinden çıkmış olması, resmi raporlarda kayıt altına alınmış olsa da bu detaylar da zamanla kamu hafızasından silinmiştir.

Zeynelabidin Efendi’nin kardeşi Rıfat Efendi’nin, Delibaş İsyanı’nın bastırıldığı ilk gün idam edildiği yaygın olarak bilinir. Ancak aynı süreçte, bu kararı veren Divan-ı Harb Mahkemesi'nin, 1 . Meclis’te Konya mebusları olan Kazım Hüsnü Efendi ve aynı zamanda Mevlevî postnişini de olan Abdülhalim Çelebi’yi bile kürek cezasına çarptırdığı fazla dile getirilmez. İdamlar ve verilen ağır cezalar, Meclis içinde ciddi tepkilere yol açmış; bazı mebusların hazırladığı takrir üzerine konu Meclis gündemine taşınmıştır. Yapılan görüşmeler neticesinde, mahkemenin intikam duygusuyla hareket ettiği yönünde kanaat oluşmuştur. Bu gerekçeyle, Divan-ı Harb Mahkemesi’nin verdiği kararların iptaline karar verilmiştir. Hoş yerine kurulan İstiklal Mahkemesi’ nin bazı kararları da Divan-ı Harb Mahkemesini aratmamıştır ama ne var ki, Rıfat Efendi çoktan idam edilmiştir.

Bu olaylar neticesinde bir şehir, adeta Millî Mücadele karşıtıymış gibi damgalanmıştır. Oysa o Konya, işgaller karşısında susmamış, yalnızca 1919–1920 yılları arasında Eylül 1919, 8-11-13 Ocak 1920 ve Mart 1920 tarihlerinde beş kez büyük miting düzenlemiştir. Üstelik, yalnızca kadınlar tarafından organize edilen ilk protesto mitingi de yine Konya’da gerçekleştirilmiştir ki bu, dönemin Anadolu’sunda emsalsiz bir örnektir.

Zeynelabidin Efendi hakkında yapılan yorumlar ve yayılan rivayetler, yalnızca bir şahsı değil, dönemin zihinsel iklimini ve siyasi hesaplarını da ele verir niteliktedir. Özellikle........

© Merhaba Haber