menu_open Columnists
We use cookies to provide some features and experiences in QOSHE

More information  .  Close

Konfutsi və Nizami Gəncəvi dünyagörüşündə hüquq, ədalət və sosial nizam ideyaları

12 5
monday
Tarix boyunca bəşəriyyətin intellektual irsində xüsusi yer tutan mütəfəkkirlər fərqli coğrafi mühitlərdə, fərqli zamanlarda yaşasalar da, insan təbiətinin dəyişməz dilemması olan nizam, ədalət və harmoniya məsələlərinə cavab axtarışında ortaq məna qatları yaratmışlar. Fikir tarixində bu səssiz rezonans, müxtəlif sivilizasiyaların təfəkkür sistemləri arasında dərin mənəvi axınların varlığından xəbər verir. Belə bir metafizik axarın iki möhtəşəm daşıyıcısı olaraq Konfutsi və Nizami Gəncəvi, bir-birlərindən uzaq mədəni coğrafiyalarda formalaşsalar da, insanın cəmiyyət qarşısındakı mövqeyinə, idarəetmənin əxlaqi əsaslarına və sosial strukturun mənəvi dayanıqlığına dair düşüncələrində sanki eyni hikməti səssizcə izah edirlər.
Konfutsinin etik sistemi, fərdi davranışı kainatdakı ümumi nizamla uyğunlaşdırmağa yönəlmiş daxili və xarici tarazlıq axtarışıdır. Bu sistem "Li” adlanan mərasim və davranış qaydaları ilə "Ren”in insanpərvərlik ruhunu birləşdirir və hüququ əxlaqdan törəyən ikinci bir mərhələ kimi dəyərləndirir. Burada hüquq qaydaları əsas deyil, əxlaqi özünüidarə əsas rol oynayır. Çünki Konfutsi üçün düzgün davranış hüquqi cəzadan qorxmaqla deyil, insanın daxilindəki mənəvi ideallara sadiqliyi ilə formalaşmalıdır.
Nizami Gəncəvinin fikirlərində ədalət, zaman və məkan daxilində siyasi quruluşun mərkəzi elementi kimi təqdim olunur. Onun əsərlərində padşah təkcə hakimiyyət sahibi deyil, həm də əxlaqi məsuliyyət daşıyan və gücü ədalətlə birləşdirən simvolik hüquqi fiqurdur. Nizam və sabitlik yalnız inzibati üsullarla deyil, həm də mənəvi yüksəliş və hüquqi məsuliyyətin vəhdəti ilə təmin olunmalıdır. Bu baxışda, insanın daxilindəki ilahi ahəng cəmiyyətin hüquq sistemində əksini tapmalıdır.
Hər iki təlimdə insan – hüququn və əxlaqın kəsişmə nöqtəsində dayanan varlıq kimi təqdim olunur. Dövlət strukturu da eyni zamanda həm maddi qaydaların, həm də mənəvi prinsiplərin ifadəsi olaraq düşünülür. Konfutsi üçün bu struktur, ailədən imperiyaya qədər uzanan münasibətlər şəbəkəsində harmoniya və qarşılıqlı hörmətin təminatıdır. Nizami üçün isə hüquq və ədalət, ictimai nizamın sadəcə mexaniki tərəzi üzərində deyil, ruhi tərəzidə də ölçülməli olan yüküdür.
Bu fəlsəfi görüşlərin müasir dövrdə hüquq elmi üçün önəmi, multikultural cəmiyyətlərin etik əsaslar üzərində dayanıqlılıq axtarışlarında daha da aktuallaşır. Hüquq yalnız məcburetmə mexanizmi kimi deyil, cəmiyyətin özünütənzimləmə bacarığının və dəyərlər sisteminin ifadəsi kimi dərk edilməyə başladıqda, Konfutsi və Nizaminin irsi həmin bu dönüşümün bələdçisi kimi yenidən şərh oluna bilər. Onların düşüncəsindəki universal ideyalar, hüququn humanist əsaslarını və dövlətin mənəvi legitimliyini müzakirə etməyə imkan verən zəngin fəlsəfi platforma təqdim edir.
Konfutsi siyasi və mənəvi böhran şəraitində meydana çıxaraq, ictimai harmoniyanın təməlini insanın özünütənzimləməsi və əxlaqi məsuliyyətində görürdü. Onun fikrincə, ictimai nizam qanunlardan yox, əvvəlcə insanın daxilində formalaşan mərhəmət və ədalət duyğusundan yaranmalıdır. Ənənəyə bağlılıq, ailə münasibətlərinə dərin hörmət və rəhbərin nümunəvi davranışı Konfutsi təliminin əsas dayaqlarıdır. O, hüququn icrasından daha öncə, vicdanın və daxili ahəngin təsirini ön plana çəkirdi; qanunların gücündən çox, insanın daxilindəki səsə inanırdı.
Nizami Gəncəvi isə, ziddiyyətli və zorakılığın hökm sürdüyü bir dövrdə, şeir və fəlsəfəni birləşdirərək ədaləti zamanının əsas ideyasına çevirən bir mütəfəkkir kimi çıxış edir. Onun əsərləri yalnız bədii mətnlər deyil, həm də hüquqi və siyasi məsuliyyətin şeir dili ilə ifadəsidir. Nizami üçün ədalət, sadəcə idarəetmə texnikası deyil, kainatdakı ilahi nizamın yer üzündəki əksidir. Hökmdarın qərarları bu böyük nizamla uyğun olmalı, insanların əxlaqi duruşu isə hüquq qaydalarının davamlılığını təmin etməlidir.
Həm Konfutsi, həm də Nizami düşüncəsində insanla cəmiyyət arasındakı bağ əxlaq üzərində qurulur. Onlara görə, fərdin içindəki nizam ictimai sabitliyin əsas qaynağıdır. Liderin mənəvi yetkinliyi, hüquq sistemindən önəmli sayılır və insanlar arasında ədalət daha çox mənəvi meyarlarla formalaşır, yazılı qanunlarla deyil. Hüquq bu mənada yalnız qaydalar toplusu yox, həm də harmoniya və sülhün zehni ifadəsidir.
Belə bir baxış, müasir hüquq nəzəriyyələri üçün də dərin bir mənbə ola bilər. Əgər hüquq, insanın daxili dünyasından doğan bir ehtiyac kimi qəbul edilərsə, onun tətbiqi də daha sabit və davamlı ola bilər. Konfutsi və Nizami bu mənada, hüququn sadəcə normativ bir mexanizm deyil, mənəvi konstruksiya, cəmiyyətin ruhuna toxunan bir quruluş olduğunu göstərirlər. Onlar harmoniyanın qorunduğu yerdə hüququn gücünə, hüququn ədalətə bağlı olduğu yerdə isə dövlətin legitimliyinə işarə edirlər.   

Konfutsi fəlsəfəsinin əsasını təşkil edən harmoniya (hé) anlayışı, insanla kainat arasında tarazlıq üzərində qurulmuş əxlaqi və sosial düzən modelidir. Onun fikrincə, cəmiyyətin sabitliyi, təbiətin öz ritminə uyğun şəkildə........

© Qaynar