Azərbaycan poeziyası əsrlər boyu xalqın mənəvi dünyasını, tarixi yaddaşını, azadlıq mübarizəsini və milli kimliyini əks etdirən zəngin bədii irs yaratmışdır. Bu poeziyada mühüm yer tutan mövzulardan biri də şəhidlik anlayışıdır ki, bu anlayış yalnız fərdi qəhrəmanlıq faktının poetik təsviri kimi deyil, həm də xalqın mübarizə əzminin, vətənə bağlılığının və müqəddəs amal uğrunda canından keçməyə hazır olan yüksək mənəviyyatın simvolu kimi çıxış edir. Şəhidlik motivi klassik dövrlərdən başlayaraq müasir poeziyayadək uzanan bədii ənənənin davamı kimi müxtəlif formalarda təqdim olunmuş, tarixi-siyasi hadisələr fonunda yeni semantik çalarlar qazanmış və daha dərin fəlsəfi-estetik məzmunla zənginləşmişdir. Xüsusilə də XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəllərində baş verən hadisələr – Qarabağ müharibələri, torpaqların işğalı və azadlığı uğrunda aparılan mübarizə – Azərbaycan poeziyasında şəhid obrazının daha təsirli və dolğun şəkildə işlənməsinə şərait yaratmışdır. Şəhidlik mövzusu bu dövrdə yalnız vətən uğrunda can vermiş fərdlərin xatirəsini əbədiləşdirmək deyil, eyni zamanda milli birlik, tarixi ədalətin bərpası və qəhrəmanlıq irsinin gələcək nəsillərə ötürülməsi məqsədini daşıyan ədəbi xətt kimi diqqətəlayiq olmuşdur. Məhz bu baxımdan, Azərbaycan poeziyasında şəhidlik motivinin inkişaf yolunu, məzmun və forma xüsusiyyətlərini, poetik təsvir imkanlarını və milli ədəbiyyatdakı funksional əhəmiyyətini araşdırmaq aktual və zəruri məsələlərdən biri kimi qarşıya çıxır.

Azərbaycan ədəbiyyatında şəhidlik motivinin xüsusi aktuallıq qazandığı dövrlərdən biri Birinci Qarabağ müharibəsi ilə bağlı olan mərhələdir və bu dövrün poeziyası təkcə bədii söz sənətinin məhsulu deyil, həm də xalqın yaşadığı ağrıların, faciələrin, qəhrəmanlıqların və milli müqavimətin poetik salnaməsi olaraq meydana çıxmışdır ki, bu da həmin mərhələdə şəhidlik anlayışının yalnız dini və fəlsəfi çərçivələrdə deyil, daha çox vətənin bütövlüyü, torpaq uğrunda mübarizə və milli şüurun oyanışı kontekstində dərk edildiyini göstərir. XX əsrin sonlarında SSRİ-nin süqutu, Azərbaycan Respublikasının müstəqillik qazanması və bu istiqlalın qorunması uğrunda erməni silahlı qüvvələrinin işğalçı təzyiqləri fonunda baş verən hadisələr, poeziyanın tematik və ideoloji istiqamətini kökündən dəyişmiş, ədəbiyyatın mərkəzinə xalqın dirəniş ruhu, torpaq itkisinin yaratdığı dərdlər və azadlıq uğrunda canından keçən şəhidlərin müqəddəs xatirəsi gətirilmişdir. Bu dövrdə yazılmış poeziya janrları – şeirlər, mərsiyələr, elegiyalar və poetik çağırışlar vasitəsilə şəhid obrazı sadəcə düşmənlə döyüşdə həlak olmuş bir insanın təsviri deyil, həm də xalqın bütövlüyünü qoruyan, tarix qarşısında müqəddəs borcunu yerinə yetirən, öz canı bahasına millətin gələcəyini təmin etməyə çalışan ideallaşdırılmış bir qəhrəman kimi təqdim edilmişdir. Poeziyada şəhidlik anlayışı əzab və iztirabın fonunda ucalan müqəddəsliyə çevrilmiş, torpaq itkisi ilə yanaşı can itkisini dərk edən bir toplumun ruhunun poetik təzahürü kimi çıxış etmiş və bu motiv xalqın kollektiv yaddaşında formalaşmış vətənpərvərlik ideologiyasının mərkəzinə çevrilmişdir. Həmçinin bu mərhələdə şəhidlik mövzusunun poetik ifadəsi sadəcə emosional və duyğusal çalarlardan ibarət olmayaraq, milli kimliyin, tarixi haqların və torpağa bağlılıq hissinin bədii şəkildə təbliğinə yönəlmiş və poeziya vasitəsilə şəhidlərin qanı ilə yazılmış mübarizə tarixinin ədəbi səciyyəsi yaradılmışdır. Müharibə dövründə yazılmış şeirlərdə şəhidlər həm ailələrinin fəxarəti, həm də xalqın ümumi rəmzi kimi qəbul edilmiş, onların adı tarixlə bir tutulmuş, uca mənəvi məqam sahibi olaraq əbədiyyətə yüksəlmiş varlıqlar kimi təqdim olunmuşdur. Bu dövr poeziyasında tez-tez rast gəlinən ifadə tərzləri, semantik strukturlar və emosional təsvir vasitələri şəhidliyin nə qədər yüksək məna daşıdığını və xalqın ruhunda nə qədər dərin iz buraxdığını göstərmiş, eyni zamanda, bu mövzu ədəbiyyatın funksional istiqamətlərindən biri olaraq, mübarizə əzminin saxlanmasına, milli həmrəyliyin güclənməsinə və ideoloji möhkəmlənməyə xidmət etmişdir. Beləliklə, Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə yaranmış poeziyada şəhidlik motivi milli mənsubiyyətin qorunması, tarixi ədalətin bərpası və azadlıq uğrunda canından keçənlərin müqəddəs amal sahibi kimi dəyərləndirilməsi baxımından Azərbaycan poeziyasının inkişaf xəttində həm məzmun, həm də forma etibarilə yeni bir mərhələnin əsas istiqamətinə çevrilmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında müstəqillik dövrünün başlanğıcı ilə yeni ictimai-siyasi reallıqların, milli azadlıq ideyalarının və dövlətçilik təfəkkürünün formalaşması paralelində şəhidlik mövzusunun bədii təqdimatında da keyfiyyətcə yeni mərhələ yaranmış, bu mərhələdə şəhidlik motivi yalnız qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik ideyalarının ifadəsi olaraq deyil, həm də milli-mənəvi dirçəlişin, ictimai yaddaşın təzələnməsinin və xalqın öz tarixini dərk etmə prosesinin bədii güzgüsü kimi çıxış etmişdir və bu dövrdə........

© dibace.net