Ova tema neminovno pokreće vazda otvorena pitanja kako i zašto se ustaštvo dogodilo, koje su njegove istorijske, emotivne i idejne odrednice, kao i koje mesto zauzima u kontekstu drugih nasilju sklonih evropskih pokreta prve polovine HH veka.

Prva polovina HH veka videla je, u ponašanju evropskih država, raskid sa principima prirodnog morala koji su u većoj ili manjoj meri ograničavali njihove postupke pre evropske katastrofe 1914, ili najkasnije pre boljševičke revolucije 1917. Nije puka svrsishodnost sprečavala donosioce odluka u kabinetima evropskih prestonica da pribegnu masovnom istrebljivanju etničkih, verskih ili klasnih grupa kao državnom cilju. Ograničenja ponašanja proizilazila su iz temeljnog konsenzusa pripadnika vladajućih elita da već i sam državni razlog podrazumeva neprekinuto pripadništvo njihove države zajednici civilizovanih nacija.

Za boljševike takve stege naravno nisu postojale. Traumatizovana ratom, Evropa je bila dodatno brutalizovana prizorima užasa u Rusiji koji su čak i jakobinski teror zasenili svojim razmerama i sredstvima. Konačni raskid usledio je nakon napada Nemačke na SSSR i odluke vođstva Rajha, koja je ubrzo usledila, da se krene u „konačno rešenje“ jevrejskog pitanja.

Od septembra 1939. do juna 1941. Nemačka je još vodila jedan manje-više tradicionalni evropski rat (ein europäischer Normalkrieg), koji je tek sa Barbarosom postao razuzdano istrebljivački. Do juna 1941. principi ratovanja nisu bili suštinski drukčiji od ranijih posezanja za kontinentalnom hegemonijom Luja XIV, Napoleona ili kajzerovog Rajha. Protiv SSSR-a – koji je tretiran i kao ideološki i kao rasni neprijatelj – nisu primenjivani zakoni. Rat je težio da uništi ne samo sovjetsku vlast, već ruski narod kao takav i vladavinu prava kao takvu.

Postojao je kutak Evrope, međutim, gde je rat prestao da bude „normalan“ daleko pre nego što je borba na Istoku dostigla svoj egzistencijalni vrhunac. Nezavisna Država Hrvatska bila je prva pripadnica „novog evropskog poretka“ koja je odbacila sve ostatke tradicionalnih stega. U ustaškom diskursu, preuzimanje vlasti 10. aprila 1941. mistifikovano je kao početak sveobuhvatne nacionalne revolucije.

Taj datum je označio ne samo kraj „velikosrpskog“ ugnjetavanja, već i početak nove ere u kojoj će hrvatski narod izgraditi nacionalnu državu očišćenu od zlokobnih uljeza, Srba i Jevreja, zajednicu oslobođenu moralne, jezičke i biološke kontaminacije koju su im oni doneli. Ustaška utopijska vizija podrazumevala je uklanjanje neželjenih elemenata genocidom. Veličanje rasno čistog hrvatskog seljaka i njegove socijal-darvinističke „prirodne pravde“ proizvela je kult neobuzdanog nasilja i mržnje. Ovo je Hrvatsku, kako je konstatovao Ernst Nolte, pretvorilo u krvavi pandemonijum.

Istorijski koreni tog zla nalaze se u vekovnim težnjama hrvatsko-mađarske feudalne i klerikalne elite da Srbima nametne versku homogenost i pravno-političku pokornost. Vojna krajina, izuzeta od političkog, pravnog i upravnog sistema civilne Hrvatske, bila je trn u oku hrvatsko-ugarskom plemstvu jer su Srbi carskim poveljama ostali van njegove jurisdikcije i zadržali svoju veru.

Netrpeljivost hrvatsko-ugarskih magnata prema grencerskim povlasticama prenošena je sa generacije na generaciju, da bi se demokratizovala posle kraha feudalizma 1848. godine. U istom periodu ilirske reforme su Hrvatima pružile jezičku osnovu za sopstvenu kulturnu integraciju koja nije bila moguća sve dok primorski čakavci, dinarski štokavci i zagorski kajkavci nisu mogli da se međusobno razumeju pa stoga ni da dele osećaj zajedničkog identiteta i sudbine. U kasnijim decenijama ovo je bio temelj za hrvatske nacionaliste da istupe sa smelim teritorijalnim i etničkim pretenzijama.

Najradikalniji od njih je bio ustaški pokret, osnovan početkom 1930-tih na ideologiji hrvatskog državnog prava i na utopijskoj viziji etnički homogene i kulturno integrisane hrvatske nacionalne zajednice. Tu viziju, međutim,  artikulisao je već 1860-tih Ante Starčević, sa Srbinom kao definišućim “drugim” u svom temelju.

Starčević je suštinu hrvatstva smatrao utkanom u sveukupnost istorijskog iskustva, tla i krvi nacije, bića koje ima karakter „ličnosti sa biografijom“. Njeni pripadnici bili su dužni da sebe poimaju kao integralni deo tog korporativnog tela, dok je sam Svevišnji voditelj hrvatske nacije na putu koji joj je on zacrtao: Bog i Hrvati!

Srbi, “dvostruko ropska” (slavoserbska, slavus-servus), podljudska, vlaško-ciganska pasmina, pripadnici “nakota” koji zlo čine i koji su za zlo rođeni, vazda su Hrvatima neprijatelj broj jedan. Negirajući Srbima ne samo identitet i pravo na ime nego i samu ljudskost, Starčević je artikulisao ključno načelo hrvatskog nacionalizma HH veka. Srbi su remetilački opstruktivni faktor, „smeće naroda… po svojoj naravi bez uma i poštenja, proti slobodi i proti svakom dobru”. Njih „treba staviti van zakona… ta pasmina treba da bude iz naroda istrebljena” jer nema ljudsko dostojanstvo.

Starčevićev rasni determinizam imao je preteče u diskursu kaptolske elite prethodnih stoleća, ali je bio bez presedana po tonu, emotivnom naboju i otvoreno genocidnim namerama. Njegov je jezik bio uistinu “moderan” u svojim dehumanizujućim implikacijama. Reč “genocid” nastala je preko sedam decenija nakon što je on ponavljao da “Srbe valja sjekirom utući“. Takav jezik predstavljao je novinu u javnom diskursu ne samo Balkana već i Evrope tog vremena. On je „normalizovan“ u Centralnoj Evropi tek tri decenije nakon njegove smrti, u kriznim godinama posle Velikog rata.

Mladen Lorković, vodeći ustaški ideolog, sredinom 1930-tih u Starčeviću je video ne samo oca nacije nego i preteču „naučnog“ rasizma. U omažu iz 1936. godine, predsednik Matice Hrvatske Filip Lukas odaje........

© Нови Стандард