Şuursuz esbab, elbette bir gayeyi düşünüp çalışmaz. Hâlbuki görüyoruz; vücuda gelen her mahlûk bir gaye değil, belki çok gayeleri, çok faydaları, çok hikmetleri takip ederek vücuda geliyor. Demek, bir Rabb-i Hakîm ve Kerîm, o şeyleri yapıp gönderiyor, o faydaları onlara gaye-i vücut yapıyor.

Meselâ, yağmur geliyor. Yağmuru zâhiren intâc eden esbab, hayvanatı düşünüp, onlara acıyıp, merhamet etmekten ne kadar uzak olduğu malûmdur. Demek, hayvanatı halk eden ve rızıklarını taahhüd eden bir Hâlık-ı Rahîm’in hikmetiyle imdada gönderiliyor. Hatta yağmura “rahmet” deniliyor. Çünkü çok âsâr-ı rahmet ve faydaları tazammun........

© Yeni Asya