Mareşal’in Şark Cephesi’ndeki harpleri neredeyse bütün ayrıntılarıyla anlatan konferanslarını okurken dikkatimi çekiyor (Büyük Harpte Şark Cephesi Harekâtı, İş Bankası Yayınları.) Tamam, bölgedeki en kritik muharebe Sarıkamış muharebesi. Ama Sarıkamış’tan Giresun’a, Erzincan’a kadar her yerde kimi küçük, kimi büyük sayısız muharebeler yapılmış.

Mesela Sürmene’nin yukarısındaki Leman Suyu, Akçaabat’ın dağlarındaki Haçka, Hıdırnebi yaylaları zorlu muharebelere sahne olmuş.

Köyünde, yaylasında, kazasında, nahiyesinde yüz küsur yıl önce neler olduğunu merak eden şarklılar ve Karadenizliler Fevzi Paşa’nın bu kitabını okusunlar. Mareşal’in cepheyi gösteren haritalarında ve krokilerinde kendi köylerini, yaylalarını, mezralarını görme ihtimalleri yüksek.

Neyse ki 1917 Ekim’inde Bolşevik İhtilali oldu da Ruslar Doğu Anadolu’yu ve Karadeniz’i tahliye ettiler.

Savaştır, çarpışırsın, yenersin, yenilirsin.

Şurada yenildik, şuradan geri çekildik, şurasını kaybettik diye yazarsın, anlatırsın.

Bir de cephe gerisi var.

Yaralılar, ölüler, hastaneler, askerin iaşesi, çekilen açlıklar, mahrumiyetler.

Sultan 5. Murad’ın kızı Behiye Sultan’la evlenen yani Enver Paşa gibi saray damadı olan Hafız Hakkı Paşa’nın ‘Sarıkamış Günlüğü’ (İş Bankası Yayınları) bu savaşın cephe gerisi hakkında çok........

© Karar