17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihleri arasında İzmir’de toplanan Cumhuriyetten önceki son kurucu Kongre, Türkiye İktisat Kongresi, dönemin koşullarına göre oldukça kapsamlı ve net bir Türkiye ekonomisi fotoğrafı vermiştir. Gazi Mustafa Kemal Paşa, Kongrenin aldığı 302 karardan, kurulması oldukça uzun zamandır dillendirilen Halk Fırkası’nın kuruluş programı olan Dokuz Umde Bildirisi çıkararak TBMM Başkanlığı’na takdim etmiştir.

Kongre, Türkiye’nin karşı karşıya bulunduğu sorunların nerede ise tümünü resmetmiştir; her alanda, ama her alanda…

Özellikle -son savaş orada olduğu için- batısı yıkılmış ve yakılmış bir ülke vardır. Kara yolu neredeyse yoktur, demiryolları yabancı kumpanyalardadır, deniz ticareti, yabancıların elindedir, tütün (Reji) yabancı tekeldir, köylerde temel sorun “asayiş”tir, bunun için köylerin birleştirilmesi önerilmektedir. Tarım toprağı yoktur, tarım aletleri yoktur, makine yoktur, telgraf, telefon, posta yoktur, ölçü ve tartılarda birlik yoktur, banka yoktur, sigorta yoktur, yasa yoktur vs..

Bilgi yoktur. “Eğitimsizlik”, en büyük sorundur. Her “sınıf”, kendi alanında eğitim kurumları kurulmasını ister ve bu, diğer sınıflarca oybirliği ile kabul edilir; yetmez, köylere okul, bu okula ziraat bahçesi, orada öğrencilere şu kadarı sebze, şu kadarı meyve olmak üzere uygulamalı tarım öğretilmesi ve yükseköğrenim gören herkesin bir yıl zorunlu olarak köylerde öğretmenlik yapması istenir.

“Gümrük istiklali”, tüm sınıfların oybirliği ile istediği şeydir. “Kabotaj hakkı” da yabancı tekellerin kaldırılması da…

Her sınıf, vergide, resimde indirim, belirli süre vergi ödememe ayrıcalığı ve devlet desteği ister, diğer sınıflar destekler… Her sınıf, “kredi” desteği ve bir sektörel ihtisas bankası ister…

Hiçbir sınıf, yabancı sermayeye karşı değildir ama bütün sınıflar, yabancı sermayenin tekel olarak gelmemesini, ülke yasalarına uymasını ve ülkeyi sömürmemesini ister.

Örnekleri artırabiliriz; ancak şu tespitle yetinmeliyiz: Türkiye İktisat Kongresi’ne bilgi eksikliğinden kaynaklanan kimi haksız yakıştırmalar yerine, harpten yeni çıkmış bir coğrafyanın 1923’e dair fotoğrafını ve daha ilan edilmemiş bir cumhuriyeti bekleyen iktisadi meselelerin neler olduğunu anlamak açısından değerlendirmek daha doğrudur.

Şimdi sözü Kongre’nin fikri mimarı, dönemin genç iktisat Vekili Mahmut Esat Bey’e bırakalım. Bakalım Esat Bey nelere dikkat çekecek:

İzmir'den yeni dönmüş olan İktisat Vekilimiz Mahmut Esat beyefendinin Türkiye İktisat Kongresi ile muhtelif İktisadî meselelerimize müteâllik mevzulara temas eden beyanatıdır.

1339 (1923) senesi Türkiye İktisat Kongresini yeni yıl içinde Türkiye için yalnız iktisadî hayatta değil siyasî, hukukî sahalarda dahi yeniliğe, halkçılığa doğru atılmış pek kuvvetli, temelli ve medenî bir eser ve hareket........

© soL