Ötənlərdə bu qəzetdə Mirzə Cəlildən yazmışdıq, Azərbaycanın ən böyük sosioloqu adlandırmışdıq onu. Amma ondan danışanda daha iki Mirzəni xatırlamamaq mümkünsüzdür.

Biri Mirzə Fətəli, digəri Zərdabidir. Xüsusən də Mirzə Fətəli ilklərdəndir. Bilmirəm, onadək müsəlman ədəbiyyatında nəsr, əsas da dramaturgiya olubmu? Həm də “Ölülər”i, “Dəli yığıncağı”nı, “Anamın kitabı”nı xatırlayanda mümkünmü “Hacı Qara”nı, “Dərviş Məstəli şah”ı, “Kimyagərlər”i, nə bilim, “Xırs-quldurbasan”ı yada salmayasan?

Rejissor kimi azərbaycanlı-müsəlman tipləri yaradıblar, “etnik kodlar” deyilən doğrudursa, buradadır onlar; iki Mirzənin pyes və nəsrlərində.

Pyesləri, özü demiş, “Təmsilat”ı yana, “Aldanmış kəvakiblər” zərb-məsələ çevrilibdir, oxşarı harada olmayıb? Beyinlərinizi qurdalasanız analogiyalar taparsız: əsas da Şərq adlı mürgüləyən siyasi xarabalıqda.

Fətəli ilk avropasayağı müsəlman filosofudur. Bir az Volteri xatırladır, çünki sonuncu da həm filosof idi, həm də deyildi, axtarsan, özü bilmirdi kimdir, onu bilirdi ki, böyük polemist, ələlxüsus, narahat intellektualdır.

Bir sovet-dissident filosofunun maraqlı fikri vardı. Deyirdi ki, polemikaların predmeti tez-tez dəyişir, sivilizasiya yaradansa daha çox onların üslubudur.

Müsəlman-şərq filosofları da daim ilahiyyata yaxın olublar, peyğəmbərlərlə filosoflar arasındakı sərhəd gözlə qaş arasındakı qədər olub, çoxu təriqət başçısıydı, ocaqları, müridləri-mürşüdləri vardı.

Fətəli mühakimə tərzinə görə Qərbə yaxındır, fəlsəfi üslubca vəyhçi-filan deyildi, göylərdən nəsə gəlmirdi ona, rasional düşüncə adamı idi, baxmayaraq, fəlsəfəsində hissiyyatı önə çəkirdi.

Taleyi neçə insan üçün həyat ssenarisi oldu: bir Şərq-Qərb romanı, proloqu........

© Müsavat