Tarihi yargılamak neden en büyük hatamızdır?

Cebimizdeki akıllı telefonlarla saniyeler içinde dünyaya bağlandığımız, insan haklarının evrensel bir değer olarak kabul edildiği, bilimin evrenin sırlarını araladığı bir zaman diliminde yaşıyoruz. Bu konforlu ve aydınlık zirveden geçmişe, yani atalarımızın yaşadığı o "eski zamanlara” bakıp onları yargılamak ne kadar da kolay, değil mi? "Ne kadar çaresizmişler," "Bunu nasıl düşünememişler?" veya "Ben olsam asla böyle yapmazdım!" gibi cümleleri ne çok kurarız. İşte bu, tarihe yapılabilecek en büyük haksızlıklardan biridir: geçmişi, günümüzün gözlükleriyle seyredip bugünün bakış açısıyla yargılamak.

Tarih, bir yargı kürsüsü değil, bir anlama laboratuvarıdır. Amacı, "kim haklı, kim haksızdı" demekten ziyade, "o günün koşullarında insanlar neden böyle davrandı?" sorusuna cevap aramaktır. Bunu yapamadığımızda, yani anakronizm (geçmişi geleceğe bağlama) tuzağına düştüğümüzde, tarihin bize sunduğu en değerli dersleri kaçırmış oluruz.

Peki, neden bugünün bakış açısı geçmişi anlamada bize ihanet eder?

Her şeyden önce, bağlam faktörünü gözden kaçırırız. Her tarihi olay, kendi sosyal, teknolojik, bilimsel ve ahlaki ekosistemi içinde gerçekleşir. O ekosistemin kuralları, doğruları ve yanlışları bugünün dünyasından tamamen farklıydı. Onların bilgi birikimi, bizim sahip olduklarımızın yanında bir damla gibiydi. Bizim için "saçmalık" olan bir uygulama, onlar için o günün en mantıklı ve bilimsel çözümü olabilirdi.

Mesela; Osmanlı'da “kardeş katli “uygulaması,

bugünden baktığımızda bir padişahın, devletin bekası için öz kardeşlerini katletmesi bize korkunç bir canavarlık gibi geliyor. Modern ahlak anlayışımız, aile bağlarının ve yaşama hakkının her şeyin üstünde olduğunu söylüyor. Dini inancımız buna cevaz vermiyor. Ancak 15. ve 16. yüzyılın dünyasına gidelim. Devletler, hanedanın malıydı ve taht kavgaları, on binlerce insanın öldüğü, ülkeyi yıllarca süren iç savaşlara (Fetret........

© Karadeniz'de sonnokta