OMANLIDAN GÜNÜMÜZE

1878 – 2025

İkinci Bölüm

Süleyman KOCABAŞ

Başlangıç Olarak 1897 Cenevre Görüşmeleri

“İşbirliği İhanet Anlaşmaları” girişiminin evveliyatı kendisini daha terör olaylarının en civcivli olduğu 1892 – 1898 zaman diliminde göstermeye başlamış, bunun “kırılma noktası” 1897 yılı olmuştu. Bu tarihten itibaren Abdülhamet’in aldığı ezici eylemlerle Ermeni Terör olayları iyice tavsamış, buna ilaveten, Sultan Abdülhamit’in 1882’de özel “Yıldız Mahkemesi” ni kurarak, bununla “Yeni Osmanlılar” ı tasfiye ettikten sonra, bunların yerini doldurmak üzere 1890’lı yılların başında “Jön Türkler Hareketi” doğmuş, Sultan’ın bunun da İstanbul merkez yapılanmasını çökertmesi sonucu Jön Türkleri Avrupa’ya kaçınca bu hareket de tavsamıştı.

Bu tavsama sürecinde, çaresizlik içinde çırpınan Ermeni Teröristler ve Jön Türkler, kendilerine “yeni çıkış yolları” aramaya başlamışlardı. 1897 yılına gelindiğinde bunun bir yolu olarak, adı geçen taraflar arasında “işbirliği anlaşmaları yapılması” gündeme geldi. Bunun alt yapısını, tarafların birbirlerine “sempati” duymaları oluşturmuştu. Ermeni teröristler nezdinde, bu sempati, şunlardan kaynaklanıyordu:

Jön Türkler, Ermeni teröristlerin Doğu Anadolu’daki terörist olaylarını, “Abdülhamit’in baskı ve zulüm yönetiminin varlığı, Meşrutiyet yönetiminin yokluğu” na bağlıyorlar, bu cümleden olarak bunları, Jön Türklerin İttihat ve Terakki grubundan Cemal Paşa, hem de “bu tavrımız Türklük ve özellikle de Osmanlılık için zararlı idi” itirafında bulunduğu halde, hatıralarında itiraf kabilinden şunları yazıyordu: “Genç Türk (Jön Türkler) ihtilalcilerinin hemen hepsi mevcut bulunduğu için bu 1884 -1896 Ermeni olaylarını II. Abdülhamit’in bir siyasi hatası ve kendi istibdadını devam ettirmek için başvurduğu zalim bir tedbir telakki ettiler. Bunun içindir ki, o zaman Avrupa’da bulunan Ahmet Rıza Bey ve arkadaşları işi bu bakımdan muhakeme ederek Ermeni ihtilalcilerine büyük yardımlarda bulundular. Benim gibi memleket içinde bulunun ihtilalciler de aynı görüşü kabul ederek Türklük ve özellikle de Osmanlılık için büyük zararlar doğurabilecek mahiyette gelişen Ermeni katliamlarından dolayı Abdülhamit’i ithamdan çekinmediler.” (Cemal Paşa, Hatırlar, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1977, s. 221). Bu “yanlış ve haksız değerlendirme” cümlesinden olarak Jön Türklerin Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet grubundan Prens Sabahattin de açık açık “Abdülhamit, Meşrutiyet idaresi yokluğundan Ermenileri yok ediyor” görüşlerini dile getiriyordu. (Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, C.2 , K. 4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1964, s. 125)

Bütün bu olup bitenler Ermeni Terör Örgütleri ile Jön Türkleri, Türkiye’nin aleyhine birbirlerinin “tabii müttefikleri ” haline getirebiliyordu.

Bu atmosferin etkisiyle, işbirliği için ilk defa 1897’de taraflar arasında görüşmelere Cenevre’de başlandı.

Bunlardan, “Abdülhamit’in istibdadına karşı mücadelede güç birliği” telifini, Jön Türklerin İttihatçı grubundan Ahmet Rıza, Sosyal Demokrat Hınçak Partisi yöneticilerine iletirken, Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem- i Merkeziyet grubundan ise Tunalı Hilmi Taşnaksutyun Partisi’ne iletti. 1897’de Cenevre’de bunlar arasında ortak bir toplantı yapıldı. Jön Türklerin teklifi, Büyük Devletlerin müdahalesinin reddi ile, Ermenilerin terörist faaliyetlerinden vazgeçerek, “milli ve dini ayrım yapılmaksızın ortak düşman” olarak nitelendirdikleri Abdülhamit’i devirmek için her türlü çalışma şeklinin araştırılması oldu. Bu teklifler, 20 Ocak 1897’de Taşnaksutyun Partisi tarafından ret edilerek, “içinde bulundukları durumun gözden geçirilerek silahlı mücadele yöntemlerinin benimsenmesi” çağrısında bulunmaları üzerine görüşmeler sonuçsuz bitti. Bundan sonraki işbirliği çağrıları sürekli devam etti ise de 1900 yılına kadar bunlar “çağrı düzeyi” nde kaldı. (Arsen Avagyan – Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve İttihat – Terakki İşbirliğinden Çatışmaya, Çev. M, Şahan, Aras Yayıncılık, İstanbul, 2005, s. 16 – 17)

4-9 Şubat 1902 Paris Jön Türk Kongresi

1897’de olduğu gibi 1900’da bu sefer de Ermeniz Terör Örgütleri yanında, bütün Osmanlı bölücü unsurlarının de buna dahil edildiği halde, bunlara, “Abdülhamit’in istibdadını yıkmak için iş ve güç birliği” teklifi Damat Mahmut Paşa (Sultan Abdülhamit’ in kız kardeşi Semiha Sultan’la evli olduğu için “damat” sıfatıyla alılır. Babaları gibi Abdülhamit’e düşman olmuş Prens Sabahattin ve Prens Lütfullah bunların oğullarıdır) ve oğlu Prens Sabahattin’in ortak çağrısıyla bu kongrenin yapılması gündeme getirildi. (Agagyan-Minassian, s. 18)

4-9 Şubat 1902’de 70 delegeden 47’si Türk, diğerleri Ermeni, Arap, Rum, Yahudi, Kürt, Arnavut ve Çerkez’den ibaret “Osmanlı Liberaller Kongresi” adıyla da anılan Kongre, Prens Sabahattin’in başkanlığı, Ermeni Ahoranyan ve Rum Satus’un başkan yardımcılıklarında toplandı.

Kongre sonunda alınan üç maddelik kararlar, yapımına teşebbüs edilmiş, yapılmakta olan ve yapılacak Ermeni Teröristler – Jön Türkler “İşbirliği İhanet Anlaşmaları” nın en büyük kararlarının “öncüsü” karar olmuştu.

Bu kararlara göre, Berlin Antlaşması gereği Doğu Anadolu’da yapılacak ıslahatlar, Makedonya dahil (zaten Makedonya ile ilgili Berlin Antlaşmasında burada da Müslüman bir genel valinin yönetiminde ıslahat yapılacağına dair bir madde olarak 23’üncü madde vardı ve bunda “mahallen ihtiyaçlarına göre ıslahat yapılacaktır” deniliyordu ) İmparatorluğun her tarafında yapılacak, bunun sonucu olarak bütün İmparatorluk dahilinde “mahalli idareler ve milli muhtariyet idareleri” kurulacak, bütün bunların yapılması için Büyük Devletler Sultan Abdülhamit’in yönetimine müdahalede bulunacaklardı. (İsmail Hami Danişment, Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi, İstanbul,1972, s. 358)

Her haliyle Osmanlı Devleti’nin aleyhine olan bu Kongre büyük tenkitler aldı. Jön Türklerin tarihini yazan Ramsaur’a göre, Kongre’ye Ermenilerin görüş ve teklifleri damgasını vurmuş, büyük ölçüde onları tatmin etmeye yönelik bu maddeler, Osmanlı Devleti’nin aleyhine olduğu halde Ermeniler, alınan kararları “Prens Sabahattin’in saflığından” faydalanarak ona kabul ettirmişlerdi. (E.E. Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Sander Yayınlar, İstanbul, 1972, s. 91)

Bu Kongrede yaşanan bir gelişme de, Jön Türkler arasında yaşanan “en büyük ilk çatlak” ın kendisini göstermesi oldu. Prens Sabahattin’e nazaran, “ülke, millet ve devletin çıkarlarını ondan daha çok gözeten” denilen İttihatçı gruptan Ahmet Rıza, alınan kararların bütün maddeleri yanında........

© İstiklal