Ο 20ός αιώνας άλλαξε τον πλανήτη. Στην αρχή της εποχής, στα 1900 μόλις ένας στους δέκα ανθρώπους κατοικούσαν σε πόλεις. Η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων της γης ζούσε στην ύπαιθρο, σε κωμοπόλεις, χωριά, αγροκτήματα ή ακόμη και σε νομαδικές φυλές. Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, στις πόλεις είχε μετακινηθεί ο μισός πληθυσμός της Γης. Και οι προβλέψεις για το 2050 δείχνουν ότι αυτό το ποσοστό θα ανέβει στο 75%. Σε όλο αυτό το διάστημα οι πόλεις διογκώθηκαν και πλήθυναν. Νέοι τύποι υψηλών κτιρίων έφεραν πρωτοφανείς συγκεντρώσεις πληθυσμών στις κεντρικές συνοικίες τους ενώ ευρείες περιφέρειες νέων προαστίων εξαπλώνουν συνεχώς τα όριά τους.

Αμέσως μετά τον Β’ ΠΠ οι μεγάλες πόλεις του κόσμου με περισσότερους από 1.000.000 κάτοικους ήταν κάπου 50. Είκοσι πόλεις στην Αμερική, 24 στην Ευρώπη, μόλις δύο στην Αφρική, 28 στην Ασία και δύο στην Αυστραλία. Αυτήν τη στιγμή οι πόλεις με πληθυσμό άνω του ενός εκατομμυρίου έχουν δεκαπλασιαστεί, είναι συνολικά 554. Είναι πιθανόν, όσο θα διαβάζεται αυτό το άρθρο, άλλες μία-δύο πόλεις να έχουν προστεθεί στον μακρύ κατάλογο.

Πόλεις του ενός εκατομμυρίου φάνταζαν μεγάλες πόλεις στην προηγούμενη γενιά. Προ εικοσαετίας περίπου διαδόθηκε διεθνώς ο όρος Μεγάπολις (Megapolis) αναφερόμενος κυρίως σε πόλεις οι οποίες έφθαναν ή ξεπερνούσαν το φράγμα των 10.000.000 κατοίκων. Το φαινόμενο εντυπωσίασε τότε τους επιστήμονες του χώρου και της οικονομίας. Η διάσημη έκθεση αρχιτεκτονικής της Μπιενάλε της Βενετίας του 2006 ήταν αφιερωμένη στις πόλεις – και παρουσίαζε τα πρώτα δεδομένα από αυτούς τους αστικούς γίγαντες. Την επόμενη χρονιά, το Ινστιτούτο World Watch αφιέρωνε την ετήσια έκθεσή του στο «Αστικό Μέλλον» ενώ το London School of Economics έτρεχε ήδη το πρόγραμμα «Urban Age» και δημοσίευε τα πρώτα αποτελέσματα στο βιβλίο «The Endless City». Έτσι μάθαμε να μελετούμε και να ζούμε με τις τεράστιες αυτές πόλεις.

Το τότε συμβολικό όριο των 10.000.000 κατοίκων έχει ξεπεραστεί προ πολλού. Εννέα μεγαπόλεις έχουν σπάσει το φράγμα του διπλάσιου μεγέθους των 20 εκατομμυρίων. Το Τόκιο πλησιάζει τα 40 εκατ. το Δελχί έχει ξεπεράσει τα 30 εκατ. και σε αυτή την ομάδα ανήκουν ακόμη η Σαγκάη, το Σάο Πάολο της Βραζιλίας, η Πόλη του Μεξικού, η Ντάκα του Μπανγκλαντές, το Κάιρο, το Πεκίνο, το Μουμπάι (Βομβάη) της Ινδίας. Σύντομα θα ανήκουν σε αυτή την ομάδα η Οσάκα της Ιαπωνίας, το Καράτσι και η Κωνσταντινούπολη.

Η έκρηξη φαίνεται ότι συντελείται σε αυτό που αποκαλούσαμε κυρίως «Τρίτο Κόσμο», στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας, ο καλπάζων υπερπληθυσμός της Ινδικής Χερσονήσου και η ραγδαία αστικοποίηση παράκτιων περιοχών της κεντροδυτικής Αφρικής παράγουν νέες μεγαπόλεις και αστικά συμπλέγματα. Δεν μιλάμε πια για πόλεις αλλά για περιφέρειες ενοποιημένων πόλεων, για εκτάσεις χωρίς τέλος με πυκνές νησίδες και ενδιάμεση διασπορά οικιστικών ζωνών.

Από την άλλη πλευρά, ας δούμε τι συνέβη στον παλαιό κόσμο, στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Εκεί η ροή των ανθρώπων της υπαίθρου, της περιφέρειας προς τις μητροπόλεις ολοκληρωνόταν στον ύστερο 20ό αιώνα. Μεγάλες πόλεις που διογκώνονταν συνεχώς από τις απαρχές της βιομηχανικής εποχής έφταναν σιγά σιγά στα όριά τους. Ενώ ταυτόχρονα περνούσαν στην κρίσιμη περίοδο της αποβιομηχάνισης. Η τρίτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης έκλεινε και ο κόσμος περνούσε στην τέταρτη, αυτήν της ψηφιακής εποχής. Οι μεγάλες παλιές ευρωπαϊκές και βορειομερικανικές βιομηχανικές πόλεις ρήμαξαν, καθώς τα εργοστάσιά τους έκλειναν το ένα μετά το άλλο. Εμβληματικές περιπτώσεις ανάμεσά τους η κοιλάδα του Ρουρ, η αγγλική Blackland των ορυχείων, το Μάντσεστερ και πιο βόρεια η Γλασκώβη, οι βιομηχανικές ζώνες των Μεγάλων Λιμνών στις ΗΠΑ και το Ντιτρόιτ.

Άλλοτε δυναμικές πόλεις και πληθυσμοί που βυθίστηκαν στην ανεργία και στη φτώχεια μέσα σε διάστημα λίγων δεκαετιών. Στην «παλαιά Ευρώπη» οι δεκάδες αυτές παλιές ευημερούσες πόλεις απλώνονται σε όλη την έκταση του ιστορικού τριγώνου των ορυχείων και της βιομηχανίας από τη Γερμανία ως την κεντρική Γαλλία και τη νότια Σκωτία. Ο πληθυσμός τους σταθεροποιήθηκε ή και συρρικνώθηκε. Λίγο μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ, το φαινόμενο επεκτάθηκε στην πρώην Σοβιετική Ένωση και στις χώρες-δορυφόρους των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης. Στην άλλη πλευρά, νέες πόλεις κυρίως στην Κίνα και τη Νοτιοανατολική Ασία πήραν τα σκήπτρα από την άλλοτε κυρίαρχη Ευρώπη και Αμερική. Πόλεις αναπτυσσόμενες ταχύτατα, με τη βιομηχανική παραγωγή να έχει μετακινηθεί εκεί και με αγροτικούς πληθυσμούς να συρρέουν σε αυτές, διαμόρφωσαν μία νέα αστική γεωγραφία που λίγοι είχαν προβλέψει σε όλη της την έκταση.

Ταυτόχρονα, ενώ η υλική παραγωγή μετακινείτο, κάτι άλλο σημαντικό συνέβη: Οι μητροπόλεις άρχισαν να μετατρέπονται σε μεγάλα οικονομικά, χρηματιστηριακά κέντρα και σε έδρες της νέας οικονομίας του νεοφιλελευθερισμού, των πολυεθνικών ομίλων. Κέντρα της άυλης χρηματιστηριακής οικονομίας αντί της προηγούμενης υλικής παραγωγικής. Αν τούτο συνέβαινε τον προηγούμενο αιώνα σε δυο-τρεις μητροπόλεις –τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και μετά τον Β’ ΠΠ το Τόκιο– από το τέλος του 20ού αιώνα και έπειτα αυτό εξαπλώθηκε στην Άπω Ανατολή, στη Νότια Αμερική, τελευταία δε επεκτείνεται και στην Αραβική Χερσόνησο με μητροπόλεις κεφαλαίου και υπηρεσιών στη μέση της ερήμου, κατ’ εικόνα και ομοίωση του λονδρέζικου Σίτι ή του νεοϋορκέζικου Μανχάταν.

Καθώς η βιομηχανική εποχή έφτανε στα όρια της, εργατουπόλεις ρήμαζαν και εργοστάσια έκλειναν. Παραπήγματα εργατικών κατοικιών στο Στράτφορντ του Λονδίνου το 1960.

Στον παγκόσμιο Νότο, στην Αφρική και τη Νότια Αμερική, γύρω από άλλοτε σχετικά μικρές πόλεις, τον τελευταίο μισό αιώνα διαμορφώθηκε μία κατάσταση –τόσο έντονη, τόσο δυναμική– που επηρέασε όχι μόνο το αστικό τοπίο αλλά και την εξέλιξη των τοπικών κοινωνιών και του πολιτισμού. Εκεί δεν ήταν η ραγδαία βιομηχανική ή η νέου τύπου οικονομική ανάπτυξη, όπως αυτή της Κίνας που προσέλκυσε τις μαζικές ροές των ανθρώπων της υπαίθρου, αλλά η πολιτική αστάθεια και η απάνθρωπη φτώχεια. Οι αιματηροί εμφύλιοι πόλεμοι και η ξηρασία στην Αφρική, οι δικτατορίες στη Λατινική Αμερική εξώθησαν τους........

© Documento