Η μουσική παράδοση των Ελλήνων της καθ’ ημάς Ανατολής μεταφέρθηκε και διαδόθηκε στον ελλαδικό χώρο από τα τέλη του 19ου αιώνα και ειδικά μετά τη μικρασιατική καταστροφή του 1922, με τον ερχομό και την εγκατάσταση εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων.
Η γνωριμία, βέβαια, της μουσικής της Ιωνικής γης και ειδικότερα της Σμύρνης, με το κοινό της Ελλάδας ξεκινά πολύ νωρίτερα. Ήδη από το 1870 περίπου, με την εμφάνιση των λεγόμενων «Καφέ Αμάν». (1)

Μετά το 1922, σε διάστημα λιγότερο από πενταετία, η μουσική της Σμύρνης γίνεται κτήμα όλων των Ελλήνων. Αυτό, βέβαια, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη συμβολή των μουσικών (συνθετών, τραγουδιστών, οργανοπαιχτών) της Μ. Ασίας. Σε παλαιότερό μας άρθρο με τίτλο «Η συμβολή της μουσικής της καθ’ ημάς Ανατολής στην εξέλιξη του λαϊκού τραγουδιού στην Ελλάδα», που δημοσιεύθηκε στη «Μικρασιατική Σπίθα» (2012), Περιοδική Έκδοση της Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Σερρών «Ο Άγιος Πολύκαρπος», αναπτύξαμε τις απόψεις μας επί του θέματος, με μια σειρά επιχειρημάτων και γεγονότων.

Βέβαια, το θέμα αυτό δεν μπορεί να εξαντληθεί μέσα σε λίγες σελίδες ενός άρθρου ή μιας μελέτης.

Σκοπός του παρόντος άρθρου μας είναι η παρουσίαση του μουσικού σχήματος της «Εστουδιαντίνας», γνωστής ορχήστρας της μουσικής της καθ’ ημάς Ανατολής κατά τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα, και η συμβολή της στα μουσικά δρώμενα, μιας και οι εστουδιαντίνες υπήρξαν μουσικά φυτώρια και σπουδαστήρια πολλών έξοχων μουσικών, οι οποίοι με την παρουσία τους λάμπρυναν τον μουσικό χώρο, τόσο πριν από την καταστροφή όσο και μετά, βάζοντας τον λίθο για τη δημιουργία του λαϊκού τραγουδιού στην Ελλάδα και οδήγησαν από τα «σαντουροβιολιά» στη μετάβαση μιας νέας μορφής ορχήστρας με «μπουζουκομπαγλαμάδες», τη γνωστή σε όλους «Τετράς η ξακουστή του Πειραιά».

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, εμφανίζονται διάφορες μουσικές ομάδες-σχήματα τόσο στη Σμύρνη όσο και στην Κωνσταντινούπολη. Ιστορικά, ως το πιο παλιό σμυρναίικο μουσικό σχήμα είναι αυτό του Μπινέτα ή Μπενέττα (2), ο οποίος ήταν περίφημος βιολιστής. Στο παρακάτω απόσπασμα που ακολουθεί τονίζεται η αξία του βιολιστή Μπινέτα:

«Σε μια γωνιά του καφενέ μου ’δειξαν κρεμασμένο
κι είν’ απ’ τον κόσμο σεβαστό και πολυτιμημένο,
ένα πολύ παλιό βιολί του βιολιστή Μπινέτα,
που κάποια ρίμα του παλιά τα λέει νέτα σκέτα:
«Σαν του Καρίπη το ψωμί
του Αριστείδη γόβα
και του Μπινέτα το βιολί
δεν έχει άλλη χώρα».

Οι Παναγιώτης Κουνάδης και Σπύρος Παπαϊωάννου σε άρθρο τους για τις ορχήστρες και τους τραγουδιστές της Σμύρνης γράφουν: «Από τις πληροφορίες που μέχρι τώρα έχουν συγκεντρωθεί φαίνεται ότι, όπως και στα κατοπινά χρόνια, λίγες ήταν οι κομπανίες που μείνανε με τους ίδιους μουσικούς για πολλά χρόνια. Συνήθως, αλλάζανε σύνθεση και πρόσωπα, ανάλογα με τις επιθυμίες αυτού που είχε το “κέντρο ψυχαγωγίας”, ανάλογα με τις ανάγκες των ηχογραφήσεων και τέλος ανάλογα με τις επιθυμίες αυτού που “έκλεινε” τους μουσικούς στα πανηγύρια, γάμους, βαφτίσια κ.λπ. Εντυπωσιακός πάντως είναι ο μεγάλος αριθμός των λαϊκών οργανοπαικτών και τραγουδιστών που εμφανίζονται στη δισκογραφία, όσο και στα διάφορα κείμενα, καθώς και στις ζωντανές αφηγήσεις που έχουμε μέχρι στιγμής. Αυτό φανερώνει την ύπαρξη μιας σημαντικής μουσικής ζωής στην περιοχή της Σμύρνης, αλλά και στα γύρω ελληνικά χωριά, που το καθένα τους διέθετε δικές του κομπανίες για τις εσωτερικές του λειτουργίες».(3)

Μουσικά σχήματα, ιδιαίτερα γνωστά και πολύ αγαπητά στη μουσική της καθ’ ημάς ανατολής αποτελούν οι περίφημες «εστουδιαντίνες». Πρόκειται για μικρές ορχήστρες-κομπανίες οι οποίες κυριαρχούν μέχρι την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής ως ιδιαίτερο είδος λαϊκής ορχήστρας. Οι ορχήστρες αυτές λειτούργησαν ως μουσικά σπουδαστήρια για οργανοπαίκτες και χορωδίες. Συχνά συνεργάζονταν με διάσημους τραγουδιστές της εποχής. Εικάζεται ότι το όνομά τους προήλθε εκ της λέξεως study-studio. Το αρχικό σχήμα της εστουδιαντίνας φαίνεται ότι αποτελούνταν από μαντολίνα (επιρροή προφανώς από την Ιταλία που μεταφέρεται στην ανατολή), κιθάρες ή κι άλλα όργανα δυτικής προελεύσεως. Κατά μια άλλη εκδοχή ότι προέρχεται εκ της γαλλικής estudiantine, οι οποίες εμφανίστηκαν στο Παρίσι γύρω στα 1880 και ήταν ένα μουσικό σχήμα αποτελούμενο από δύο μαντολίνα, μια μαντόλα και μια κιθάρα. Συνήθως ο αριθμός των μουσικών κυμαίνονταν από τρεις έως οκτώ και επιπλέον δυο-τρεις τραγουδιστές, οι οποίοι τις περισσότερες φορές έπαιζαν και οι ίδιοι κάποιο μουσικό όργανο.

Εκτός, όμως από του δυτικού τύπου εστουδιαντίνας που αναφέραμε παραπάνω, έχουμε τη λαϊκή εστουδιαντίνα που αποτελείται από σαντούρια και βιολιά, αλλά και τη λεγόμενη αλά τούρκα, που ήταν εμπλουτισμένη με κανονάκι, ούτι και πολίτικη λύρα. Ιστορικά να αναφέρουμε κάποιες εστουδιαντίνες που άφησαν εποχή, όπως: Τα «Πολιτάκια», που ιδρύθηκε το 1893 (μάλλον στην Κωνσταντινούπολη) από τον Βασίλη Σιδερή και θεωρείται η πρώτη γνωστή εστουδιαντίνα με μεγάλη καλλιτεχνική ακτινοβολία ακόμη και στο εξωτερικό. Κατά τον Λαίλιο Καρακάση ο Β. Σιδερής ήρθε στη Σμύρνη για πρώτη φορά το 1898 με ένα συγκρότημα. Αποτελείται από τους: Β. Σιδερή, Γ. Πασχάλη ή Τσαγκάρη, Γ. Σαβαρή, Π. Βαϊνδιρλή, Γ. Ελισαίο (Σμυρνιούς), Α. Βοΐλα, Χ. Μεριγκλή, Ι. Χαλάκο (Αθηναίους) και Αριστείδη Περιστέρη (Κωνσταντινουπολίτη). Την πληροφορία για τους συντελεστές της πρώτης αυτής σμυρναίικης εστουδιαντίνας αντλούμε από το παρακάτω απόσπασμα, του Σμυρνιού Σωκράτη Προκοπίου:

«Σμυρνιός κι ο Γεώργος Σαβαρής, ο πρώτος στσι καντάδες,
στα «Πολιτάκια» ο αρχηγός, τρανός στσι πατινάδες.
Τα «Πολιτάκια» τα Σμυρνιά του Γεώργου Σαβαρή,
τα προσκαλούν στα γλέντια τως άνθρωποι σοβαροί.
Με «κάπο» του το Σιδερή, που παίζει μανδολίνο,
το κάλεσαν το γκρουπ αυτό να παίξει στο Λονδίνο.
Ορίστε και τα ονόματα: Βασίλης Σιδερής,
Τσαγκάρης, Λάκος, Μεριγκλής, Βοΐλας, Σαβαρής,
μαζί τους κι ο Βαϊνδηρλής κι ο Γ.........

© Documento