Har.4: Çirişli [Zygos] Dağı, Yenice Derbendi: Zygos [Geçidi], Khortarea, Sphentzanion kalesi: Yenicesivrisi [Kelene Hisarı].

Bu makalenin amacı, Anna’nın Alexiad, Attaleiates’in Tarih ve diğer bazı tarihî olaylarda Zygos, Zygon ve Zygum olarak kaydedilen dağ geçidinin neresi olduğu hakkındadır. Lipenion kenti ve Lipenion dağı ile birlik anılan Zygos geçidi, Balkanlar’da değil, Hoyran ile Eğirdir gölleri arasındaki Kemer Boğazı veya Kutsal Geçit devamındaki Yenice Derbendi idi. Zygos Geçidinin, Suriye [Sigriane] Geçidi, Taurokomos, Tzybritze Kleisoura vs. gibi birçok adı vardı.

Açar Kelimeler: Zygos, Zygon, Lipenion, Burun Ören, Libotanion Boğazı, Kemer Boğazı, Kutsal Geçit, Eğirdir Gölü, Hoyran Gölü, Tzybritze Kleisoura, Yenice Derbendi, Alexiad, Attaleiates, Taurokomos, Sigriane, Suriye Geçidi.

Hukuk profesörü Umar, Attaleiates’in Tarih, Bryennios’un Tarihin Özü, Zonaras’ın Tarihlerin Özeti, Anna’nın Alexiad, Akropolites’in Vekayinâme adlı eserlerini tercüme etti; kendisi de Türkiye’deki Tarihsel Adlar ve birçok eser kaleme aldı. Umar, bu yapıtlarında, yaklaşık 500 yıl önce Göller Bölgesi’nde vukûbulan coğrafî değişimi bilmediği için, birçok yer adının konumu hakkında yanlış hüküm vermiştir. 08 Temmuz 2023 tarihinde vefat eden değerli Hoca için birkaç eleştiri yazdım ve aynı zamanda teşekkür ettim ve şükranla andım. Şayet o, bu eserleri tercüme etmemiş, açıklamalar yapmamış olsaydı, tarihî coğrafya çalışmalarımı yapamazdım. Kendisini büyük bir saygıyla anıyorum. Bu yer adları içinden birileri de Alexiad s.257, 265, 271-72, 291-92 ve 299’da zikredilen ve Leib ve Sewter’in de yönlendirmeleriyle Balkanlar’da gösterdiği Zygos ve Lipenion yer adlarıdır.

Birbiriyle yakından ilişkili olan bu iki yer adı Balkanlar’da değil, aşağıda açıklamaya çalışacağım gibi Hoyran ve Eğirdir gölleri arasındaki Kemer Boğazı ve boğazın şarkındaki, Anayol’un geçtiği Yenice Derbendi’dir.

Umar, “[İmparator, Lebounion harbi sonu], Zygos'a kadar yanlarında gitsin, onları Kumanlara karşı korusun diye İoannakes'i onların yanına verdi” (Anna, 1996: 256-57) şeklinde zikredilen Zygos için şöyle yorum yapar:

Zygos, Adriatik Denizi kıyısındaki Dalmaçya ile Alexios dönemindeki Rum ülkesinin kuzeybatı uç bölümü arasındaki sınırda bir dağın, bir boğazın ve bir bölgenin adıdır; ileride çok geçecek. Bu bölümlerde Anna'nın verdiği bilgiye göre, Zygos Dağı’nın eteğinde Lipenion hisarcığı, doruk bölümünde Sphentzanion hisarcığı vardı; Lipenion'dan bir çay geçer; dağın geçitlerinden biri de Khortarea adını taşıyordu. Zygos, Hellen dilinde, "Boyunduruk" demek. Daha çok cinsiyetsiz ad biçiminde Zygon yazılır [Leib, Zygon; Sewter, Zygum; Anna ise eril biçimi Zygos'u kullanır; çünkü Hellen dilinde dağ kavramı ve dolayısiyle dağ adları erildir]. Anna'nın verdiği bilgilere göre, Zygos bölgesi, şimdiki Makedonya Cumhuriyeti ülkesinin kuzeybatı ucunu geçtikten hemen sonra girilen, tarihsel anayol üzerindeki, Karadağ ülkesinin kuzeydoğu ucunda bulunan Kosovska Mitrovica/ Titova Mitrovica [Osmanlıda, Kosova eyaletine bağlı Mitroviçe] kenti yöresidir. Adı geçen kentin yanıbaşında, 6 km. kuzeybatı ilerisinde bulunan ve şimdi Zveçan Kalesi denen 12. yüzyıl kalesi, besbelli ki, Anna'nın andığı Sphentzanion hisarıdır. Yöre, Orta Avrupa’dan İstanbul’a doğru gelişin de tarihsel doğal yolu olan Kosovo Ovası'nın kuzeybatı ucundadır [vadi-ova ortasında Priştina vardır]. Yöreden İbar Çayı geçer. Ana yol Belgrad'a ve oradan Orta Avrupa'ya uzanır; ancak, Mitroviçe'den batıya sapıldığında, 142 km. sonra, [Karadağ Cumhuriyeti kuzeydoğu yanındaki] Bjelo Polje kasabasına ve oradan da güneye yönelerek, 170 km. kadar sonra, Adriatik Denizi kıyısına, Kotor kentine yahut [kıyıdan biraz içeride İşkodra Gölü kıyısındaki] Arnavutluk kenti İşkodra'ya ulaşılır. Lipenion hisarı, bugünkü Lipljan'dır; [bk. ileride s. 272 dn.1]. Zygos adı Anna'da, belirttiğim üzere, pek çok kez anıldığı için, bu araştırmanın ve açıklamanın yapılmasını gerekli saydım. Zygos bölgesi üzerinden yurtlarına döndüğü Anna'nın yapıtında bu bölümde belirtilenler, İtalya'dan gelmiş ücretli asker Latinler olmalı; Adriatik denizi kıyısına varıp orada denizden karşıya geçecekler [Anna, 1996: 257, açık.1].

Har.1: Kotor [işaretli yer], İşkodra ile Edirne arası görülüyor. Umar, Lipenion hisarı için, Kotor yanındaki şimdiki Lipljan der ve Anna’da zikredilen Zygos’u da Kotor yanına koyar ki, akıl ve mantık dışıdır. Zira Edirne-Kotor arası 850-900 km civarındadır. Vikipedi’ye göre, “Zygos, Yunanistan’ın Kavala belediyesine tâbi, 13 km kuzeyinde bir köydür. Pangaio vadisinin doğu ucunda, yoğun bir çam ormanının eteğinde yer alır. İdari bölgesi Doğu Makedonya ve Trakya; Belediye birimi ise Filippoi’dir.”

Bilge Umar, Leib ve Sewter, Lebounion harbinin ve Zygos [Ζυγος] dağının yerleri konusunda büyük bir yanılgı içindedirler. Bunların yanılgılarına sebep, Hoyran Gölü ile Eğirdir Gölü arasında bir ırmak ve bu ırmağın Eğirdir Gölü’ne [Deniz, Ege Denizi] döküldüğü yerde bir Ainos daha bulunduğunu, Göller Bölgesi’nde yaklaşık 500 yıl önce vukûbulan coğrafî değişimi ve tarihî coğrafyayı bilmemektedirler. Hâlbuki Lebounion harbi, Barla önündeki Ainos yanında yapılmıştır. Sultan İzzeddin Keykavus’un hapsedildiği ve Khalkokondiles’in Ertuğrul olayında andığı Ainos da aynı kentti. Bu kentin Aigai, Limenopolis ve daha birçok adı vardı. Suların yükselmesiyle Eğirdir ve Hoyran gölleri birleşmiş; ırmaklar, yollar ve birçok tarihî kent, göl altında kalarak yok oldu. Limenopolis adı, zamanla Limen kome olmuş, suların yükselmesiyle kent, Barla yakınındaki Eskiköyyeri’ne taşınmış; Limen adı da Lime, Lama, Luma, İlime, İlama ve Bağören olmuştur. Sevan Nişanyan, “Lebounion, Lebounês’in küçüğü, Lebounês’çik veya Küçük Lebounês [telâffuzu Levunis] demektir. Lebounês [Yunanca λεβουνης] ise, Khoniates ve Kinnamos’ta Kilikya Ermeni beyi I. Leo veya Levon’un adının Yunanca biçimidir. Levon, Ermenice’de yaygın bir erkek adıdır ve Arslan anlamına gelir” der. Lebounion harbi, malûm Edirne’de değil, Ermeni asıllı Georgios Lebounes’in [Arslan’ın] Küçük Firikya bölgesindeki yönetim alanında yapılmış ve onun için Lebounion adını almıştır. Malûm Yalvaç için Antiochette [Küçük Antakya], Senirkent-Uluğbey için Mikra Nikaia [Küçük İznik] denilmesinin sebebi, bu kentler küçük olduğu için değil, Küçük Firikya bölgesinde bulundukları içindir. Bir posta memuru olan Eğirdirli Süleyman Şükrü, Eğirdir ve çevresi için Küçük Firikya [Firicyatü’s-Sagir] dediği hâlde, tarihçi maalesef ne Küçük Firikya’yı [Firikya Epiktetos], ne Asya eyaletini, ne de coğrafî değişimi fark edebilmiştir. Onun için Eğirdir Gölü ve Kemer Boğazı çevresinde vukûbulan birçok olayı, ya Balkanlar’a, ya da başka yerlere taşımıştır [bk. Har.1-2-3; Topraklı, 2018: 72-68].

Lebounion harbine adını veren Georgios Lebounês’e, 1113 ve 1116 yıllarındaki Bizans-Selçuklu harplerinde İznik [Lampe] valisi Kamitzes, Hoyran ovası komutanları Monastras ve Ouzas ile birlikte rastlanılması, Lebounion harbinin Edirne’de değil, Eğirdir Gölü yanında yapıldığına işarettir (Anna, 1996: 252,........

© Dikgazete.com