Xətai poeziyasının folklor qaynağıdan bəhs edərkən onun əsərlərində geniş şəkildə əks olunmuş atalar sözlərinə və məsəllərə ayrıca diqqət yetirmək lazımdır. Ən böyük hikmətləri çox sadə şəkildə izah edən atalar sözləri misilsiz bir hikmət xəzinəsidir. «Fikrin daim canlı olduğu, duyğu dolu bu hikmətlərdə xalq ru­hunun axıcılığı, sərrastlığı, dərin və təsirli ifadəsi vardır. Xalq müdrikliyinin ən gözəl ifadə­çisi olan atalar sözü və məsəllər birdən-birə yaranmır. Dilin tarixi inki­şafı nəticəsində yaranaraq mənaca da bölünməz olan atalar sözləri bu dilin əski adət-ənənələrinə güz­gü tutan mürəkkəb frazeoloji sistemiylə bütöv­ləşmiş, onula iç-içə yoğrulmuşdur»
(Bəydili Atalar sözləri s.6)

Atalar sözü və məsəllərin ən böyük xüsusiyyətlərindən biri də mənsub olduğu toplumun inanc sistemi, davranış tərzi və ənənələrini özündə kompleks şəkildə əks etdirməsidir. Onlarda xalqın yüz illər boyu geçirdiği təcrübələr və bu təcrübələr nəticəsində nəticəsində meydana gələn dəyər, düşüncə, qənaətlər müşahidə olunur. “Atalarun sözü Qurana girməz, amma Quranla yalın-yalın yalışur” (Oğuznamə s.21) Atalar sözlərinin bu xüsusiyyəti şairlərin diqqətini cəlb etmiş, fikirlərini ifadə edər­kən bildiyi və ehtiram göstədiyi güclü sözlərdən istifadə etməyə çalışmış, dö­nə-dönə müraciət etmişlər:

Səltənətü əmarətə eşq ilə təkyələnmə kim,
Beş gün imiş bu dünyanın səltənətü əmarəti.
(Nəsimi II, s.42)

Hər dərdsizdən umma, Füzuli dəvayi-dərd,
Səbr eylə, kim ki dərd veribdir, dəva verər .
(Füzuli s.138).

Burada məqsəd yazdıqları şeiri daha da təsirli etmək, ona estetik düzən vermək, fikri daha sadə və açıq şəkildə çatdırmaq, bəzən oxucuya öyüd-nəsihət və yaxud təsəlli verməklə bağlı olmuşdur.

Atalar sözü və məsəllərə müraciətin yazılı ortaq türk poeziyasında kifayət qədim tarixi vardır. İslami türk ədəbiyyatının ilkin nümu­nə­lərindən olan Yusif Xas Hacibin “Kutadğu-bilig” əsərində, Əhməd Yuknə­ki­nin “Atabətül-həqayiq”ində, Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğətüt-türk”ün­­də çox­lu say­da atalar sözü və məsəl­lərə təsadüf etmək mümkündür. Ortaq türk ədəbiyyatının ən böyük abidə­lərindən olan “Kitabi-Dədə-Qorqud” dastanının bütün boy­larında və “Oğuznamə”lərdə də atalar sözləri və məsəllər müşahidə edilir. Klassik Azərbaycan şairləri Qazi Bür­ha­nəd­din, Ş. İ. Xətai, M. Füzuli və başqaları xalq təfəkkürününün bu tükənməz xə­zi­nə­­sinə dönə-dö­nə müraciət etmişlər.Atalar sözini tutmayan yabana atılur, azirətdə tamu əhlinə qatılur..

Xalq müşahidələrini, təsəvvür və təfəkkür tərzi­ni, canlı məntiqini hifz edən və özü­ndə aydınlığı, yüksək emosianallığı, ən başlı­ca­sı isə lakonizmi əks etdirən ata­lar sözlərinin əsas təsir gücü təsadüfi deyil, konkret şəraitdə bilinir. Yüzillərin təcrübə­sin­dən doğan və dəfələrlə sınaqdan keçərək nəsildən nəsil­lərə ötürülən ata­lar sözləri Xətainin də diqqətində olmuş, yeri gəldikcə uğur­lu şəkildə onlar­dan yarar­lan­mış­dır. Xətainin böyüklüyü ondadır ki, xalq təfəkkürünün mə­hsulu olan və qəlibləşmiş atalar sözlərindən istifa­də edərkən texniki cəhətdən şeirin formasına heç bir xələl gəlmir, əksinə məzmun daha da zənginləşir, dolğun­laşır. Şair hazır formanı şeirə elə nizamlı şəkildə pərçim edir ki, hər şey yerli-yerində olur. Məs: “Gül tikansız olmaz” və yaxud “Gül istəyən, Tikanı da istəmək gərək”(Atalar sözü. Bakı, öndər nəşriyyatı, 2004, s.119)

Şəklində istifadə etdiyimiz atalar sözlərindən yararlanan şair onu dəfələrlə müxtəlif formalarda ayrı-ayrı əsərlərində istifadə etmişdir;

Bu cahanın bağçasında xarsız gülmi olur?
Dikənindən qorxar isən yeri gülzar istəmə
(Xətai s.177)

Həmdəmin daim rəqib olmuşdur, ey gül üzlü yar,
Xanda bir gül bitsə, lazımdır yanında xar ola.
(Xətai s.35)

Bu cəhanın bağçasında xarsız gülmi olur?
Tikənində qorxan isən, yeri, gülzar istəmə.
(Xətai s.158)

Görüb kuyində dildarın rəqibi çəkmə ğəm hərgiz,
Məsəldir: gül dərənlər ağlamaz gülşəndə xarindən.
(Xətai s.150)

Ey könül ol dilrübanın möhnətindən inçimə,
Kimsə kim, gül istər, ol qayramaz ola xar üçün.
(Xətai s. 141)

Xanda kim, məşuq ola, kuyində vardır yüz rəqib,
Xansı güldür kim, onun yanında bir xar olmadı.
(Xətai s.149)

Xalq müşahidələrini, təsəvvür və təfəkkür tərzi­ni, canlı məntiqini hifz edən və özündə aydınlığı, yüksək emosianallığı, ən başlı­ca­sı isə lakonizmi əks etdirən atalar sözlərinin əsas təsir gücü təsadüfi deyil, konkret şəraitdə bilinir. Yüzillərin təcrübə­sin­dən doğan və dəfələrlə sınaqdan keçərək nəsildən nəsil­lərə ötürülən atalar sözləri Şah İsmayıl Xətainin diqqətində olmuş, yeri gəldikcə uğur­lu şəkildə onlardan yarar­lan­mış­dır. “Qoyunu qurda tapşırmazlar”. (Atalar sözü s.172) “Zər qədrin zərgər bilər, nə bilir hər divanə” (Ata s.,435, bakı,2013nurlan 476) “Altun qiymətin zərgər bilür” (Oğuznamə s.32), “Xalq bilməsə də, xaliq bilər”........

© dibace.net