Göktürk’ten Selçuklu-Osmanlı’ya: töre, yazı ve “üst-dil”in kimlik üzerindeki etkisi

Tonyukuk’un ‘Türk budun’u taşlara yazdırdığı bir çağdan, Selçuklu-Osmanlı üst katmanında ‘Türk’ adının geri çekildiği bir çağa nasıl geldik? Bu soru benim Ahilik yazım üzerine Levent Ağaoğlu'ndan geldi.

Bana göre cevap, üç eksende gizli:1- siyasal üstünlük (kılıç), 2- kurum cazibesi (medrese, şehir), 3- üst-dil hegemonyası (Arapça/Farsça).

1) Göktürkler'de ad ve töre Türk'e göreydi. ‘Türk budun’un kamusal dili Türkçe'ydi.

Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları, devleti ‘töre’ ve ‘budun’ sözleşmesi üzerinde tanımlar; ad, açıkça ‘Türk’tür. Millet, Türk Milleti'dir. Gök çökmezse yer delinmezse ve töreden ayrılmazsa devlet ilelebet yaşayaçaktır. Merkezî gaye hanedanın değil, budunun bekasıdır. Selçuklu ve Osmanlı çağlarında hanedanın bekası yüceltilmiş ve korunmuştur. Vatandaşa değer verilen bir siyaset güdülmemiştir.

2) Çözülme ve yeni yönelim: Uygur dinleşmesi, Karahanlı İslâmlaşması

Kağanlığın çözülmesiyle otorite parçalanır; Uygurlar Maniheizm’e, Karluk–Karahanlı hattı İslâm’a yönelir. İslâmlaşma, çoğu kez Horasan–Mâverâünnehir havzasında Farsça eğitim-bürokrasi aracılığıyla ilerler; ‘Arap kılıcı’ kadar ‘İranî Medrese’nin cazibesi belirleyici hale gelmiş, Türk ruhu medrese kalıbı içinde erimiştir..

3) Kılıç medrese kalem: Üst-dilin kimlikte yarattığı kırılma

Taberî’nin........

© Antalya Son Haber