Encyclopedia of Islam’ın ikinci baskısında (vol. II, Leiden 1991, s. 975-976) ünlü Rus Türkolog W. Barthold tarafından yazılan ve J. A. Boyle tarafından güncellenen ‘Gandja’ maddesinin Türkiye Türkçesine çevirisidir. ‘Gence şehri, ilk olarak Arap idaresi altında, Tarih-i Babü’l-Ebvab’a (V. Minorsky, A History of Sharvan and Darband, Cambridge 1958, 25 ve 57) göre 245/859'da kuruldu. İbn Hurradahbih ve Yakubi gibi en eski Arap coğrafyacıları ondan bahsetmezler. Burası ismini Azerbaycan’ın İslam öncesi başkentinden (şimdi Taht-Süleyman'ın kalıntıları) almış gibi görünüyor. İstahri, Gence’den sadece Berda'dan Tiflis'e giden yol üzerinde bulunan küçük bir kasaba olarak bahseder. Ona göre, Berda ile Gence arasındaki mesafe, 9 fersah, Yakut'a göre (II, 132) 16 fersahtı. Barda’nın öneminin azalmasından sonra Gence, Arran'ın başkenti oldu. Şeddadi hanedanı yaklaşık 340/951-2'den itibaren burada hüküm sürdü. Bu hanedan Sultan Melikşah tarafından yıkıldıktan sonra, Gence, Melikşah’ın oğlu Muhammed'e ikta olarak verildi.

DEPREMLE YIKILAN ŞEHİR

533/1138-9'da şehir, İmadeddin el-İsfahani'ye göre, yaklaşık 300.000 kişinin (İbnü’l-Esir’e göre 130.000 kişi) öldüğü bir depremle yıkıldı. Ölenler arasında o sırada orada olmayan Azerbaycan ve Arran emiri Kara Sungur'un karısı ve çocukları da vardı. Gürcistan kralı Demetrius, harap olmuş şehri yağmaladı ve kapılarından birini götürdü. İmadeddin, Gürcülerin ülkelerinde yeni bir şehir inşa ettiklerini, ona Gence adını verdiklerini ve götürdükleri kapıyı oraya diktiklerini söylüyor. Kısa süre sonra Kara Sungur yeni şehri yıktı ve bu kapıyı Gence’ye geri getirdi. Bu son ifade gerçeklerle uyuşmuyor. Götürülen kapı halâ Kutayis'teki Gelathi manastırında duruyor. Bir Gürcü yazıtında bu kapının götürülmesiyle ilgili bir açıklama vardır. Ayrıca bu kapının üzerinde 455/1063 yılına ( kapının monte edildiği yıl) ait Arapça yazıt da bulunuyor. Bu yazıt Frahn tarafından deşifre edildi (Mem. de 1'Acad., 6. Ser., Sciences politiques, III, 531 vd.). Kara Sungur 535/1140-1'de........

© 9 Eylül Gazetesi