Türkler öyle geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır ki kıtalar onlara hep yurt olmuştur. “Dünyâ atımın nalları altında ezildi” sâdece destânî bir söyleyiş değil, ayniyle vâkî bir hakîkattir. Asya, Avrupa, Arap yarımadası, Afrika’nın kuzey ve iç kısımları, Hind Denizi, Kafkaslar, Karpatlar, Nil, Tuna, Volga, Hazar Denizi ve Mâverâünnehir hep Türklere yurtluk etmişlerdir. Türkler, kendi yelpâzesinde uzun soluklu veyâ kısa dönemli devletler kurmuş, geniş coğrafya alanlarına yayılmış, bâzen bir devletin hükmü altında yaşamışsa da sonunda yine bağımsızlığına kavuşmuştur. Türkler İslâmiyeti buluncaya kadar hiç istikrar bulmadılar! Türklerin kendileriyle bütünleşen üç madde başlığı vardır: Bunlar yurt (vatan), töre ve dindir. İl ve töre ilişkisi o kadar önemlidir ki yurt varsa mutlaka töre de vardır. Eski Türk devletlerinde töre ve din birleşmiş gibi görünür. Kağan, han, bey ilin ve törenin koruyucusudur. Türkler herhangi bir şekilde girdiği toprağı mutlakâ yurt edinmiştir. Bu yüzden “Türk balası kurt olur, bastığı yer yurt olur” denmiştir. Târih boyunca ister bağımlı ister bağımsız Türklerin mutlakâ devleti olmuştur. Adı kağan, kan, han, bey, başbuğ, sultan, pâdişah veyâ her ne olursa olsun devletine sâhip çıkmış ve devleti candan aziz bilmiştir. Türk, kendi yelpâzesinde uzun soluklu veyâ kısa dönemli devletler kurmuş, geniş coğrafya alanlarına yayılmış, bâzen bir devletin hükmü altında yaşamışsa da sonunda yine bağımsızlığına kavuşmuştur. Türkler öyle geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır ki kıt’alar onlara hep yurt olmuştur. “Dünyâ atımın nalları altında ezildi” sâdece destânî bir söyleyiş değil, ayniyle vâkî bir hakîkattir. Asya, Avrupa, Arap yarımadası, Afrika’nın kuzey ve iç kısımları, Hind Denizi, Kafkaslar, Karpatlar, Nil, Tuna, Volga, Hazar Denizi ve Mâverâünnehir hep Türklere yurtluk etmişlerdir. Mukaddes beldelerin (Haremeyn) hâdimliğini de şerefle üstlenmişlerdir. Kağanlık (kanlık, hanlık) Hunlardan Karahanlılara kadar devâm etmiştir. Sonradan Anadolu’da evvelâ küçük devletçikler yâni beylikler kurmuşlardır. 19. ve 20. asırlarda Rusya ve Çin idâresi altında muhtar (özerk) cumhûriyetler meydana gelmiştir. Genellikle sultanlık, emirlik, hanlık pâdişahlık ünvanlarını kullanan Türkler Batılı ünvanları nadiren kullanmışlardır. En büyük Türk Devleti olan Osmanlılarda Hılâfetten sonra halîfe sultan ünvânı da kullanılmıştır. DEVLET BAŞA… Türk geleneklerine göre eski Türk devletlerine sultan bir Moğol olur ama yönetim emir denen han-komutanının elinde olurdu. Emîr Timur gibi… Türk yönetimlerinde şüphesiz en prestijli olanı devlettir. Bu meyanda Türkler devlet, imparatorluk, kabîle federasyonu, hânedanlık, boy, hanlık-kağanlık, atabeylik, I. Anadolu Beylikleri döneminde II. Anadolu Beylikleri dönemlerini yaşamışlardır. Geçici hükûmet ve cumhûriyetler, Bağımsız Türk devletleri, Sovyet Cumhûriyetleri, Çin Özerk bölgeleri olmak üzere bâzı geçişkenliklerle 150’den fazla Türk idâresi, bölgelerinde hükümrân olmuştur. İLLE DE YURT Türklerin yurt ve mekân olarak coğrafî bölgeleri de şöyle sıralayabiliriz: Asya’da, Türkistan-Çin, Moğolistan, Hindistan, Avrupa, Hindistan ve Çin Asya kıt’asında olsalar bile Türk’ün ata toprağı Orta Asya’dan ayrı düşünülmemiştir. Bunun benzeri olarak yapılan değerlendirmede Mâverâünnehir, Hazar bölgesi, Anadolu, Îran, Afganistan, Horasan, Kırım, Azerbaycan’da hanlık ve diğer devletler … Sovyetlerde bir dönem Asya’da 13, Çin’de 6, Dağıstan’da 1… Bağımsız Türk Devletleri Anadolu 1, Kıbrıs 1, Asya 5, Çağdaş Özerk Cumhûriyetler Asya 5 Özerk bölgeler Avrupa 1, Asya 8, Çin 6… İSLÂM ÖNCESİ VE SONRASI DEVLET VE KURULUŞ AD VE ŞEKİLLERİ Burada bir açıklama yapmak gerekir. Bâzı kuruluşlar federasyon veyâ devlet olarak da geçer. Yine devletler de imparatorluk veyâ sultanlık olarak da geçebilir. Kategoride Türk âdetlerine uymayan sâdece iki krallık göze çarpar. Orda: Moğolca bir terim olup Türklerde ordo veyâ ordu şeklinde geçmiştir. Göçebe Türklerde klân karşılığı olarak kullanılmıştır. Kabîle federasyonu: Birden fazla kabîleden oluşan toplumlarda en güçlü olan kabîle önderliğinde meydana gelen şekle kabîle federasyonu denilir. Kuzey Vei, Tatar K. Türgiş K Hânedanlık: Bir dizi hükümdar veyâ devlet adamının dâhil olduğu geniş ve nüfuzlu sülâledir. Örnekler: Birinci Chao H. Kuzey Liang H. Xia,........

© Türkiye