İştikâk… İştikâk-ı Kebîr… İştikâk-ı Ekber…

İştikâk, bir üçlü masdardan -yâni kökten- aynı harflerle ve bu harflerin aynı sıralanışla türeyiş ve türevlenişini anlamaya ve anlatmaya çalışır… İştikâk-ı Kebîr, yâni “büyük iştikâk”, harfleri aynı olmakla birlikte sıralanışları farklı olan kelimelerin, -tüm imkân ve ihtimâlleri ile- kökteşlik alâkalarını araştırır… İştikâk-ı Ekber, yâni “en büyük iştikâk” ise, bir üçlü masdarın harflerinden birinin -nâdiren de ikisinin- aynı mânâ dâiresini muhâfaza ederek değişmesi netîcesinde ortaya çıkan kelimelerin mânâ-mefhûm izleğinde kökteşlik bağları ve ilişkilerini ortaya çıkarmaya gayret eder…

Kimi kelimeler vardır, aynı kök mânâdan türemiş ve türevlenmiş olmakla birlikte, anlam ağacının her budaklanıp dallanmasında harf düzeyinde değişiklikler göstererek yeni mefhûmların ortaya çıkmasında ve adlandırılmasında vazîfe îfâ ederler… Tek kökten türeyen veyâ tek masdardan sâdır olan mânâ-mefhûm-kelime izleğinde bu türlenmeleri izleyebilmek için birlikte yola çıkılması gereken kılavuzu, iştikâk ilmi dâiresinde “iştikâk-ı ekber” şeklinde adlandırmak mümkündür…

6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Depremleri ertesinde milletçe inşirâha, ferahlamaya, açılmaya ihtiyaç duyduğumuz şu millî yas günlerinde “açma” kök anlamından türemiş ve türevlenmiş çeşitli kavramlar ve kelimeler etrâfında bir iştikâk ameliyesine girişmektir niyetimiz; inşâallâh göğüslerin ferahına ve gönüllerin inşirâhına vesîle olur…

Feth kelimesinden -ya da f(e)-t(e)-h(a) masdarından- bir harfin değişmesiyle ferah kelimesinin budaklanmasının, ferah kelimesinin bir budağından bir harfin değişmesiyle ferec kelimesi ve diğer budağından yine bir harfin değişmesiyle ayrı ayrı cerh ve şerh kelimelerinin dallanmasının hikâyesidir, okuyacağımız… Bu yazının seyrüseferi her ne kadar sâdece bu beş kök kelime etrâfında olacak ise de dallanıp budaklanan kelimelerin sayılarını artırarak sınırları daha da genişletmek tabiî ki mümkündür…

Feth

F(e)-t(e)-h(a) masdarının temel anlamı “açmak”tır…

Feth, “açmak” demektir, “kapı açmak; bir evin, bir kalenin, bir ülkenin kapısını açmak; fetih” anlamlarına gelmektedir… Bilindiği gibi mecâz bağlamında “bir gönlün kapısını açmak” anlamını ifâde etmek için de feth kelimesi kullanılmaktadır, “gönlünü fethetmek” tâbirinde olduğu gibi…

Fütûh, feth kelimesinin cem‘i veyâ çoğuludur, “açmalar, fetihler” anlamındadır… Bu çoğul fütûh kelimesi, kimi zaman bir başka çoğul kipinde ve yine “açmalar, fetihler” anlamında kullanılan fütûhât kelimesiyle karşımıza çıkmaktadır…

Feth masdarı ism-i fâil kipinde “açan, fetheden” anlamına gelen fâtih ile ism-i âlet kipinde “açma âleti, açıcı, anahtar” anlamlarına gelen miftâh kelimeleri bünyesinde sudûr etmekte, ortaya çıkmaktadır…

Ferah

F(e)-r(i)-h(a) masdarı, ikinci harfinin değişmesiyle f(e)-t(e)-h(a) masdarından türevlenmiş olup “açmak” anlamı üzerine temellenmiştir…

Ferah, “iç açıklığı; içteki sıkıntının dağılması; sevinç sebebiyle gönlün açılması; rûhun rahatlaması” anlamlarına gelmektedir…

Ferah, rûhun ve gönlün fethidir… Ferah, gönüldeki kapalılığın yerini gönül açıklığının doldurmasıdır… Ferah, içe kapanıklığın dışa açılmakla ortadan kalkmasıdır… Ferah, gönüldeki sürûrun akıldaki kederi fethetmesidir…

Hem ferdî hem de ictimâî buhrân ve bunalım dönemlerinde kalbler ve zihinler feraha, açılmaya ihtiyaç duyarlar…

Ferec........

© Maarifin Sesi