44 χρόνια που άλλαξαν τον κόσμο. Στα 1871 η Ευρώπη είχε σταθεροποιηθεί. Η κατάκτηση του κόσμου μπορούσε να ξεκινήσει. Η κρίση του 1873 χαρακτηρίστηκε από μία πτώση των ποσοστών απόδοσης του επενδυμένου κεφαλαίου. Η αυτονόητη αντίδραση των κεφαλαιούχων είναι η επέκταση, το ξεπέρασμα του αδιεξόδου μέσα από νέες μεθόδους εκμετάλλευσης της εργασίας, και νέα δίκτυα «αγορών»

Ο προσδιορισμός μιας συγκεκριμένης χρονολογίας, στην οποία θα μπορούσαμε να τοποθετήσουμε την αρχή της μεγάλης ευρωπαϊκής εξάπλωσης στον 19ο αιώνα, δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μέχρι το 1830, τουλάχιστον, ο απόηχος των επαναστάσεων στη Λατινική Αμερική και ο αντίκτυπος από τη διακήρυξη στις ΗΠΑ του Δόγματος Μονρόε, στα 1823,(1) συντηρούσαν την εντύπωση ότι οι υπερπόντιες περιπέτειες δεν ήσαν πλέον προς το συμφέρον των ισχυρών κέντρων οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος στην Ευρώπη. Ο μεγάλος νικητής των ναπολεόντειων πολέμων και ήδη απόλυτος κυρίαρχος των θαλασσών, η Μεγάλη Βρετανία, είχε στρέψει το ενδιαφέρον της από την αναζήτηση νέων κτήσεων και εδαφών προς κατάκτηση στην αναπροσαρμογή στις νέες συνθήκες του εκτός Ευρώπης κόσμου: πρόκειται για την εκστρατεία της Βρετανίας ενάντια στο δουλεμπόριο και από εκεί στην επιβολή κανόνων –κανόνων του Λονδίνου εξυπακούεται– στους ωκεανούς. Ήταν μία κίνηση προπαρασκευαστική για το μέλλον, που δεν προδίκαζε όμως κατακτητικές εξάρσεις. Αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτήν.

«Ευτυχισμένος ο καινούργιος χρόνος 1904», γραμμένο στα κορμιά ιθαγενών
της γαλλικής υποσαχάριας Αφρική

Το εμπόριο δούλων αποτέλεσε το πρώτο μεγάλο κεφάλαιο στην πεμπτουσία της λειτουργίας του καπιταλιστικού συστήματος, που είναι η συσσώρευση κεφαλαίου. Από το 1501 ή 1502, που σημειώθηκε η πρώτη άφιξη Αφρικανών δούλων στα ισπανικά νησιά της Καραϊβικής, και σε διάστημα περίπου τριών αιώνων, δέκα ως δώδεκα εκατομμύρια μαύροι δούλοι μεταφέρθηκαν στις απέναντι ακτές του Ατλαντικού ωκεανού, με ρυθμούς που για πολλές δεκαετίες επιταχύνονταν.(2) Η θνησιμότητα στο ταξίδι και στη δύσκολη προσαρμογή στις νέες συνθήκες έφθανε το ένα προς πέντε, ενώ οι επιδρομές των δουλεμπόρων, λευκών, Αράβων ή Αφρικανών και οι ατελείωτοι πόλεμοι που έγιναν στις ρίζες αυτού του κερδοφόρου ανθρωποκυνηγητού προκάλεσαν αναρίθμητους θανάτους και κράτησαν τον πληθυσμό της Αφρικής σχεδόν στάσιμο σε αιώνες έντονης δημογραφικής ανάπτυξης.
Το δουλεμπόριο άφηνε τεράστια κέρδη και στη θέση των αρχικών δουλεμπόρων, Πορτογάλων και Ισπανών, προστέθηκαν προοδευτικά όλοι οι Ευρωπαίοι, τουλάχιστον όσοι απολάμβαναν διέξοδο στον Ατλαντικό: οι Γάλλοι, οι Βρετανοί, οι Ολλανδοί, οι Δανοί. Το ανθρώπινο εμπόρευμα είχε ανυπολόγιστη προστιθέμενη αξία και γύρω από αυτό αναπτύχθηκαν πιστωτικά ιδρύματα και κερδοφόρες εταιρείες, μερικές από τις οποίες σφράγισαν την ιστορία του καπιταλισμού στη συνέχεια. Τα υπερκέρδη του δουλεμπορίου οικοδομούσαν την ισχύ του καπιταλισμού, ενώ η όλη λειτουργία του συστήματος γιγάντωνε τα οικονομικά κέντρα της Ευρώπης. Αυτά τα κοπάδια ανθρώπων μόλις αποβιβάζονταν στην Αμερική μετατρέπονταν σε δουλική εργατική δύναμη, η οποία έδινε ζωή σε φυτείες εμπορευματικών φυτών, μια μεγάλη παραγωγή που έπαιρνε τον δρόμο για την Ευρώπη: βαμβάκι, ζάχαρη, καπνός, ρούμι έκτιζαν ισχυρούς εμπορικούς οίκους και πολλαπλασίαζαν το εμπορικό κεφάλαιο που είχε επενδυθεί πάνω τους.
Η Αμερικανική επανάσταση προκάλεσε τις πρώτες έντονες συζητήσεις στο ζήτημα της εμπορίας ανθρώπων. Η Γαλλική επανάσταση που ακολούθησε βάθυνε τις αμφιβολίες ως προς την οικονομική, πολιτική και ηθική διάσταση του ζητήματος. Οι ριζοσπάστες του Παρισιού βρέθηκαν στο πλευρό των εξεγερμένων δούλων, που ζητούσαν την ελευθερία τους στις αποικίες (Αϊτή). Η γρήγορη επέκταση της μισθωτής εργασίας είχε, στο μεταξύ, κρίνει τις ισορροπίες: η καπιταλιστική ανάπτυξη, στη βιομηχανική της πλέον εκδοχή, θα γινόταν με μισθωτούς και όχι με δούλους.(3) Στα 1792 η Δανία καταδίκασε το εμπόριο ανθρώπων και το 1803 το απαγόρευσε, ανοίγοντας τον δρόμο για τους υπόλοιπους. Η Βρετανία, στη συνέχεια, ανέλαβε να κάνει το ζήτημα του δουλεμπορίου πρώτο κεφάλαιο της νέας τάξης του κόσμου που η νέα της ισχύς υπαγόρευε.
Η Πράξη για το Δουλεμπόριο (Slave Trade Act) του 1807 υπαγορεύτηκε ίσως από λόγους «τακτικής», στο γενικό πλαίσιο των ναπολεόντειων πολέμων. Το Λονδίνο ήθελε να υπονομεύσει την οικονομία της «φυτείας», που εξυπηρετούσε Ισπανούς και Αμερικανούς γαιοκτήμονες και τους χρηματιστές της Νέας Υόρκης και του Άμστερνταμ. Το στρατηγικό όμως διακύβευμα ήταν ο έλεγχος των θαλασσών. Το βρετανικό ναυτικό αποκτούσε ένα «ηθικό» έρεισμα, πάνω στο οποίο μπορούσε να στηρίξει θεσμικά το δικαίωμά του σε οτιδήποτε έπλεε στους ωκεανούς ολόκληρου του κόσμου. Αυτό το νέο δικαίωμά του το επέβαλε με αποφασιστικότητα. Ανάμεσα στα 1807 και στα μέσα του 19ου αιώνα το βασιλικό ναυτικό κατέσχεσε περίπου 1.600 πλοία όλων των σημαιών, αιχμαλώτισε, δίκασε και φυλάκισε τα πληρώματά τους ανεξάρτητα από την εθνικότητά τους και απελευθέρωσε 150.000 δούλους. Παράλληλα η Βρετανία απέκτησε το δικαίωμα επέμβασης και κατοχής σε οποιοδήποτε σημείο της γης, με επιχείρημα τη δίωξη της δουλείας. Οι πορτογαλικές κτήσεις στις αφρικανικές ακτές πλήρωσαν πρώτες το τίμημα και υποχρεώθηκαν να συνταυτιστούν απόλυτα με τα βρετανικά συμφέροντα και επιδιώξεις.

Σε διάστημα περίπου 50 χρόνων το ναυτικό απελευθέρωσε 150.000 δούλους,
παρέχοντας παράλληλα στη Βρετανία το δικαίωμα επέμβασης σε
οποιοδήποτε σημείο της γης. Απελευθερωμένοι σκλάβοι από την ανατολική
Αφρική στο κατάστρωμα του πολεμικού «Daphne»

Η βρετανική στρατηγική στις θάλασσες προετοίμαζε το έδαφος για τη μεγάλη κατάκτηση, δημιουργώντας ένα «πολιτιστικό» και «ηθικό» άλλοθι για την κυριαρχική επέμβαση των Ευρωπαίων. Πολύ γρήγορα βρήκε μιμητές. Η υπόθεση της δουλείας ήταν κεντρική στον πυρήνα των επιχειρημάτων που επιστράτευσε η Γαλλία για να ξεκινήσει τη στρατιωτική κατάκτηση της Αλγερίας στα 1830. Δεν επρόκειτο ακόμη για το μεγάλο άλμα προς τα εμπρός. Το Αλγέρι βρισκόταν κοντά στη Γαλλία, στις απέναντι ακτές της στενής Μεσογείου. Πολλές φορές, εξάλλου, στα παλαιότερα χρόνια, Ευρωπαίοι ηγεμόνες είχαν εκστρατεύσει στις ακτές της βόρειας Αφρικής και είχαν πρόσκαιρα κατακτήσει μικρούς θύλακες εκεί. Η κίνηση της Γαλλίας όμως είχε οπωσδήποτε τη σημασία της. Ήταν η πρώτη φορά, ύστερα από πολλά χρόνια, που μία ευρωπαϊκή δύναμη επεδίωκε οργανωμένα την απόκτηση υπερπόντιων αποικιών, πρακτική που πολλοί πίστευαν ότι είχε ολοκληρωθεί στα χρόνια της αμερικανικής επανάστασης και που είχε αντιστραφεί στα χρόνια των αντιαποικιακών εξεγέρσεων στη Λατινική Αμερική. Η συγκυρία ήταν εξάλλου πολλαπλά σημαδιακή. Μόλις δύο χρόνια νωρίτερα γαλλικά στρατεύματα είχαν σταλεί στην Ελλάδα(4) για να περιστείλουν τις δραστηριότητες των αιγυπτιακών στρατευμάτων του Ιμπραήμ και να επιβάλουν τους όρους των Δυνάμεων στην Υψηλή Πύλη.(5)

Η κατάκτηση της Αλγερίας δημιουργούσε οπωσδήποτε μία νέα κατάσταση, χωρίς να μπορούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα ότι άνοιξε τον δρόμο στο τελευταίο τεράστιο κύμα του ευρωπαϊκού αποικισμού. Ακολούθησε εξάλλου μία........

© Documento