Gagauzya Moldova Cumhuriyeti'nin güneyinde, Ukrayna sınırına yakın bir bölgede yer alan özerk bir bölgedir. 1995 yılında Moldova Parlamentosu tarafından kabul edilen özel bir yasa ile Gagauzlara kültürel, dilsel ve idari özerklik tanınmıştır. Bölgenin başkenti Komrat (Comrat) olup, diğer önemli şehirleri Çadır-Lunga (Ceadîr-Lunga) ve Vulkaneşti'dir. Gagauzya, toplamda 1.832 km²'lik bir alanı kapsar ve 2024 yılı itibarıyla nüfusu yaklaşık 110.400'dür.

Tarihî olarak Gagauzlar, 19. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı Bulgaristan topraklarından göç ederek Besarabya bölgesine yerleştiklerine dair yaygın düşünce vardır. Bu bölge, 1812 yılında Bükreş Antlaşması ile Rusya İmparatorluğu'na bırakılmıştır. Gagauzlar, özellikle Nogay Türklerinin boşalttığı köylere yerleştirilmiş ve zamanla bu bölgede yoğunlaşmışlardır . Nogaylar; Altın orda Devletinin dağılmasından sonra 15i asırda batıya göç eden Tatar ve Türkmenlerdir. Adını Cengiz Han’ın torunlarından Nogay’dan alır. Kıpçak Türkçesi konuşurlar Sünni. Müslümandırlar. Osmanlıda sınır koruyuculuk görevi yaptılar. Aşiret halinde çadır kültürü ile yaşayan cesur insanlardı.1768-1774 Osmanlı Rus savaşı sonunda Osmanlı yenilince Besarapya 1774 Kaynarca Anlaşması ile Rus bölgesi kabul edildi. Nogaylar Besarabya ve Kırımdan çıkarıldı. Binlerce Nogay öldürüldü. Kaynaklar haftalarca süren katliamlarda her gün yedibin Nogay’ın katledildiğini yazar. Katledilen Nogayların toprakları boş kalınca kendi dinlerinden Gagauzları Bükreş anlaşması ile 1812’de Balkanlardan buraya Ruslar yerleştirmiş. Bu coğrafyaya Gagauzya denmiş.

Bu ülkeyi tanımak ve yerel kültürel inceleme yapmak üzere ; 4 Mayıs 2025 tarihinde Antalya’ dan Moldavya’nın başkenti Kişnev şehrine yirmi beş arkadaşla Gagauzya’ya üç günlük ziyaret için Moldavya Havayollarına ait carttır uçağı ile uçtuk. Gayemiz Türkiye Türkçesine yakın bir şive ile konuşan Gagauz halkının geleneksel Hıdırellez şenliklerine katılmak bölgeyi ve halkı tanımaktı. İlk gün bizi Komrat belediye başkanı misafir etti. İki dönem belediye başkanlığı yapıyor gelecekte cumhurbaşkanlığına da adaymış. Komrat Belediyesi ile Antalya Muratpaşa Belediyesi kardeş belediye olmuş. Belediyenin bulunduğu cadde üzerindeki levhada Muratpaşa 1601 km. yazıyor. Cumhurbaşkanları ev hapsinde tutuklu. Yerine meclis başkanı vekalet ediyor. O’nu makamında ziyaret ettik .Meclis binasının önünde Türk büyükleri kabul ettikleri insanların büstleri var. Süleyman Demirel ve Haydar Aliyev’in büstleri dikkati çekiyor. Demirel’e baba diyorlar. Süleyman Demirel şehrin su ve yol problemini çözmüş.

Atatürk meydanı dedikleri yerde Atatürk’ün büstü var. Her dairede Atatürk köşesi ve Türk bayrağı var.. Demirel büyük yatırımlar yapmış. Şimdide TİKA kanalı Türkiye yatırımlara devam ediyor. Hıdırellez şenliklerinin yapıldığı büyük bir parka girdik. Girişte, bu parkı TİKA yaptı yazılıydı. Ülke Moldavya ve Rusya arasında siyasi olarak sıkışmış vaziyette. Moldavya batı yanlısı politika izliyor. Ortak pazarın parçası gibi görünüyor .Vitrinler ve sokaklar Avrupa marka arabalarla dolu. Avrupa birliği, Moldavya’ya gümrük muafiyeti sağlamış. Gençleri Avrupa’da çalışıyor. Parası Türk parasından çok değerli. Gagauzya mili parası yel TL’nin iki katı.

Devlet Üniversitesini ziyaret ettik. Rektör memnun oldu. Bursa Uludağ Üniversitesinden geçici olarak buraya atanan bir edebiyat Doçenti öğretim görevlisini bize rehber olarak görevlendirdi. Hoca bize Başkent Komrat’ın kelime etimolojisini yaptı. Şöyle izah etti.

Komrat kelimesinin kömür-_at’tan geldiğini söylüyorlar. Bu bir görüş. Ben bu görüşe katılmıyorum. Bölgede kömür yok. At var. Kumral- at’ tan geldiğine inanıyorum. Kumral siyah ile beyaz arası renk. Kestane rengi. Kumral Konurdur, kestane rengidir. Konural / kon-ral, komral/ kumral, komrat .Kumral at manasına KOMRAT olmuş ve bu isim bir at adıdır.

Gaguzların Uzun Kervan diye bir romanları var onu okudum, Gagauz tarihi hakkında bilgi sahibi oldum. Gagavuzların Kıpçak gurubundan olmadığı ve oğuz boyu olduğunu hoca ifade etti. Bana göre Kıpçak gurubuna dahil olmaları da kuvvetle muhtemel, bu konuda ve KOMRAT kelimesi üzerinde akıl yürüteceğim..

Bana göre , Türkçenin kök ek uyumuna uymayan dil bilimi ile ilgisi olmayan bir açıklama yaptı. Biz dil bilimine uygun olarak önce KOMRAT kelimesi üzerinde bir akıl yürütmesi yapalım.

Gagauzya’nın başkenti olan Komrat, Gagauzca ve bölgesel Türk dilleri içinde tekil bir özel ad gibi gözükse de, parçalarına ayrıldığında anlamlı bazı unsurlar içerdiği görülmektedir. Dünyadaki tüm Türkçe kelimelerde isim ve fiil kökleri tek heceye yani iki sese indirgenir. Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Kuralları matematiksel ve sağlamdır. Kart, kurt kürt olmaz. Kelimeye , iki sese indirgeyerek kök olarak bakalım. Eklere uygun olarak komrat kelime si bölünebiliyor mu?

Ko- m - rat veya Kom - rat , Kelimeyi iki farklı şekilde bölüp analiz edebiliriz:

Kom- Rat olarak kelimeye kök değilde, gövde olarak bakarsak.

Kom: Türk dillerinde doğrudan bir anlamı yoktur, ancak Kıpçakça ve bazı Bulgar-Türk ağızlarında kom gövdesi, "toplanmak", "bir araya gelmek" anlamına gelen kam/kom köküyle bağlantılı olabilir .Aynı zamanda Slav dillerinde "kom" (komuna, komitet) = topluluk ya da komite anlamına gelir. Gagauzların yaşadığı çevrede bu etki güçlüdür.

Rat: Türkçede doğrudan bir anlamı yok ve Türkçede böyle bir ekte yok. Ancak Slavca’da “rat” savaş anlamındadır (örneğin: ratnik = savaşçı).Bulgarca ve Rusça’da "rat" sözcüğü askeri kuvvet ya da sefer anlamına gelir. Ayrıca – grat eki Rusça da mekan ismi yapan bir ektir. Kom-rat; kelimesinde -g harfini düşmüş olabilir.

Ömer Seyfettin’in Nakarat hikayesinde Bulgar kızın söylediği Çarik- grat naş ifadesindeki İstanbul’u kastederek Bulgar kız Türk subayına Çarik-grat naş der, Çarların şehri( İstanbul) bizim olacak. Çarik- grat kelimesini bayan Gorbaçev İstanbul’a geldiğinde de kullanmıştı. Çarik-grat= Çarların şehri.

Kelimeye böyle yaklaşırsak;:Komrat = “savaşçı topluluk” / “askeri meclis” / “birleşmiş askerî kuvvetler” gibi anlamlara gelebilir. Yani kumral atla hiç ilgisi ve bağlantısı yok.

Devamı var…

Türk Dilinin yapısına göre kökten hareket ederek kelimeyi parçalarsak;

Ko-m-rat/ Ko-: Fiil kökü. Ko-mak. "ko-" fiil kökü Eski Türkçede “gitmek, yönelmek” anlamına gelir. Fakat Türkçede fiilden isim ve fiilden fiil yapma – m eki işlek bir ek değil. Ka- mak fiilinden ka-m fiilden isim yapma eki var.

-m-:Bu harf burada bağlantı harfi (ünlü uyumu sağlayıcı ses) olabilir. Anlamlı bir kök değildir, sadece ek bağlantısı var. Kom germence bir kelime olabilir. Türkçeden Germence ye geçmiş bir kelime gel manasına kullanılmış olabilir

Rat: Eski Türk dillerinde değil ama yine Kıpçak/Slav etkisinde savaşçı anlamına gelir. Komrat; savaşçıların toplandığı yer manasını taşıyabilir. Ayrıca -grat mekan ismi yapma Bulgar ve Slav karışımı bir ektir.

Bu durumda Ko-m-rat şu şekilde okunabilir: "Git-rat" ya da “küçük savaşçı yerleşimi “Bir araya gelen savaşçılar yeri" Veya germence gelip yerleşilen yer manasına gelebilir. Bu durumda kumral AT’la yine alakası yok.

Komrat; kelimesini Türkçe düşünürsek şöyle kök ve eklerine ayırabiliriz

Ko-m-ra- t. Ko-fiil kökü.- m; fiilden isim yapma eki. -ra;

Simden isim yapma.Komra. sam-ra gibi. komra-t; isimden isim yapma eki. Kökle ilgili mana üretirsek. Konulan yer. Sonradan yerleşilen yer. Bir yere göçerken konulup kalınan yer gibi manalandırılabilir. Bu akıl yürütme ile kelime Türkçe ve Türkçenin tüm özelliklerine uyuyor.

Sonuç olarak ihtimalleri şöyle sıralayabiliriz.

Slav veya Germen dillerinden geçmiş bir yer adıdır ve Gagauzlar bunu kendi dil yapısına uyarlamışlardır. Ancak içindeki “rat” kısmının askerî birlik/savaşçı anlamına gelmesi, Kıpçak sahasında askeri stratejik merkezler anlamında kullanılmış olabileceğini düşündürür ."Komrat" ismi hem Türk-Kıpçak ağızlarının hem de Slav-Rus etkisinin birleştiği bir yer adı olarak melez etimoloji örneği olarak düşünülebilir. Yakutta öz Türkçe kabul edilebilir. Bana göre kelime öz Türkçe.

GAGAUZYA’NIN TARİHİ KİMLİĞİ

Gagauzya, Moldova Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan özerk bir bölge olup, tarihi, dili, kültürel dokusu ve siyasi gelişim süreciyle dikkat çeken nadir topluluklardan biridir. Gagauzlar, genelde , Oğuz Türklerinin bir kolu olarak kabul edilirken, Ortodoks Hristiyan inançlarını benimsemeleriyle diğer Türk halklarından ayrılırlar. Sosyolog Prof.Dr. Orhan Türkdoğan; Anadolu’nun Moğol işgalinden sonra Bizans’ın himayesine Balkanlara göç eden bir Oğuz boyu olduğunu özel bir sohbet esnasında söylemişti. Konuştukları Türkçe İstanbul şivesine benziyor. Bu benzeme bu görüşü haklı çıkarır durumda. Karşılaşıp konuştuğumuz Gagauz vatandaşlarıyla rahatça anlaşıp konuştuk. Bir çobana sen Türk’sün dedik;

-hayır ben Gagauz’um dedi. Elliye kadar say dedik . saydı. Bizde saydık. Türk olmakta birleştik. .

Gagauzların kökeni hakkında çeşitli teoriler bulunmaktadır. En........

© Antalya Son Haber