Mizah, yz olan bir dildir. Alay ise maskedir. Mizahn kendine zg bir ahlk vardr; bu ahlk hem krmaktan saknr, hem de tevazuyla gldrr. Ama alayn ahlk yoktur; onun tek yasas hrs ve stnlk ihtirasdr.

Prof. Dr. Celalettin Yank/ Bursa Uluda niversitesi Sosyoloji Blm Bakan

Bir gn, herkesin gld bir karikatre siz glmezsiniz. izilen karikatre dair tebessmler ykselir, dudaklarda alayc bir kvrm belirir, ama siz sadece susarsnz. Zaman bir anlna durur, simalarn havas arlar. O an bir eylerin yolunda gitmediini hissedersiniz. nk ortada sadece bir latife yoktur; bir insann onuru zedelenmi, bir inan hafife alnm, bir halkn acs elenceye dntrlmtr. Bu, artk bir karikatr deildir; mizah klna sokulmu bir yarg, glme maskesiyle rtlm bir tahakkmdr. Leman Dergisi'nde rastladmz trden bir "izgi istismar"dr bu.

Mizah, ilk bakta yzmzde bir tebessm atran zarif bir sanattr. Ama sadece bu kadar da deildir. Gerek mizah, kelimelerin, imgelerin ve tahayyllerin ardnda gizlenen bir sezginin, hakikate dokunma arzusunun rndr. O, laf cambazl deil; hakikatin kysnda sabrla bekleyen bir bak asdr. Zira szlklerde mizah, "gerei latfeyle ortaya koyma sanat" olarak tanmlanr. Fakat bu tanm, mizahn en temel zelliine iaret eder: Geree temas etmeden, bir eyin mizah yaplamaz. Gereklik kaybolduunda, geriye yalnzca bo bir glme sesi kalr — ve bu ses, ou zaman bir bakasnn acsnn zerine ina edilmitir.

te bu yzden mizah, snr bilen bir zarafettir. Onunla alay arasndaki fark, bazen sadece bir kelime ya da bir mimikle belirir. Mizah, kendini bilmenin ve snrn dilidir; alay ise snr inemenin, haddini amann gstergesidir. Mizah, latfenin itenliiyle tebessm ettirir; alay, stnlk hissiyle kk drr. Birinde ahlk bir denge vardr; dierinde kibir ve hoyratlk. Bu fark, sadece estetik deil, bilahare alarn vicdann ekillendiren bir ayrmdr. Bir toplum mizah neye gldne gre deil, neye glmediine gre tannr.

Mizah ina eder, alay ykar

Mizah, ina eder; nk var olan dntrerek yeniden anlatr. Hakikati ypratmadan, aalamadan, ona farkl bir adan yaklaarak toplumsal duyarll besler. Mizah, hem kiisel hem kolektif dzeyde bir arnma alandr: Yanl gsterirken ykmaz, ifa ederken hor grmez. Ahlakla yorulmu bu zarif dil, insan insana yaklatrr; toplumun aynasnda kendini grebilmesine imkn tanr.

Ancak alay, bunun tam tersidir: O, ina deil ykmdr. Alay, bir kiinin ya da bir grubun kusurlarn, zaaflarn, inanlarn veya kimliini hedef alarak onu sembolik olarak deersizletirir. stelik bu deersizletirme, ou zaman bir "aka" klfna brndrlerek normalletirilir. Bylece kii, bilakis gln deil, iktidarsz da klnr. te tam bu noktada devreye mikro-iktidar mekanizmalar girer. Alay eden, alay ettii zerinde grnmez bir tahakkm kurar. Dardan bakldnda mizahi sahne, masum bir oyuna benzer; oysa bu, aslnda bir iktidar tiyatrosudur: Rolleri, hiyerarisi ve seyircisi belli bir gsteri...

Sosyolojik tahayyl bu noktada devreye girer. nk burada bireysel bir davrantan te, kltrel bir yapdan sz ediyoruz. Gln kime ait olduu, kimden esirgendii ya da kimin pahasna ykseldii; toplumdaki g ilikilerini yanstan bir ayna gibidir. Mizah, kamusal alana alr nk amac paylamaktr; mterek bir anlam retmektir. Alay ise iine kapanktr; narsistik bir tatminin aracdr. Mizah toplumla konuur, alay ona dikte eder. Mizah ilikiseldir, alay ise tek ynl bir buyruun sesi...

Bu nedenle mizah, toplumsal tahayyln imkndr; alay ise onun inkr. nk sosyolojik tahayyl bize unu retir: En kk bir gl bile, aslnda bir yapnn, bir dzenin ve bir ideolojinin sesi olabilir. O hlde u soruyu sormalyz: Bugnn mizah, hangi sesi bastrmakta; hangi yzleri gldrp hangilerini susturmaktadr?

zahn bittii yerde mizah balar m?

Sklkla tekrar edilen bir sz........

© Açık Görüş