Turfan

Çin Türkistanı'nın kuzeydoğusundaki Turfan çöküntüsü, son yıllarda arkeolojik keşif ekipleri tarafından ziyaret edilmiş olsa da, bu bölgenin genel bir açıklamasının ortaya çıkması biraz zaman aldı. Bölgenin büyük bir kısmı deniz seviyesinin altındadır ve aynı zamanda Orta Asya'da drenajının belirgin bir çıkışının olmadığı nadir görülen durumlardan biridir. Kuzeyde karlı Bogdo-ola, diğer tarafta ise Turfan'ı çevreleyen tepeler çorak ve ürkütücüdür. Bu nedenle, vahanın, ilin güneyindeki daha gözde olanlarla karşılaştırıldığında biraz kurak olması şaşırtıcı değildir. Bölgenin başkenti, çok uzun ve çok zengin bir çarşıya sahip, büyük ve surlarla çevrili bir kasaba olan Turfan'dır. Bu İslam şehrinin ötesinde, pek de çekici olmayan Çin mahallesi yer alır. Türk çarşısı temiz ve tozsuzdur. Yine surlarla çevrili olan Çin yerleşiminde rinde, boğucu, yoğun bir toz içinde yürünür. Türkistan ne kadar tozlu olsa da, bu bölgedeki toz çeşitliliği daha kuru, daha ince ve daha nüfuz edici görünüyor. Kum değil, inşaat ve tarım için değerli, zengin kahverengi-gri lös (killi ve kumlu balçık). Buradaki kuru hava, yerel mimarları gösterişli ve ayrıntılı yapılar inşa etmeye teşvik etmiş gibi görünüyor. Kubbeli türbeler, ovayı büyük mantarlar gibi sık bir şekilde süslüyor. Camilerin cepheleri sivri ve minareleri bile çarpıcı. Evlerin avlularına girişler yüksek kemerli, sert ve hatta heybetli ve evlerin kendileri ilin diğer yerlerinden daha geniş. İnsanların kuru çamurda tasarım yaparken hayal güçlerini özgür bıraktıkları hissediliyor - çünkü her şey kerpiçten inşa edilmiştir. İlçenin sıcağı oldukça fazla ve bu nedenle Turfan'ın pamuğu meşhurdur. Her yerde yetiştirildiği için pirinç ve buğday ihraç edilmek zorunda. Başlıca gıda ürünü mısır ve biraz darı. Ancak meyve bol miktarda yetiştiriliyor. Turfan kavunları büyük itibara sahiptir ve dilimler halinde kesilip kurutulur. Muhtemelen bu, iklimin kuraklığının en iyi kanıtıdır, çünkü başka yerlerde meyveler bozulurdu. Sonuç tatsız değildir. Kurutulmuş kavunlar, işlenmiş ama işlenmemiş tütüne benzeyen demetler halinde toplanır. Üzüm hasadı önemlidir. Tuyok adlı bir köyde (birkaç önemsiz istisna dışında) tek ürün üzüm asmasıdır. Üzümler küçük, çekirdeksiz ve çok tatlıdır ve mükemmel olan kuru üzümlere dönüştürülür ve yerel olarak poundu iki peniye satılır. Elma ve armutlar yetiştirilir ve özellikle de armutlar yıl boyunca dayanır.

Turfan’ın yeraltı su kanalları

Turfan'ın tarım alanlarındaki en önemli özelliği karizdir (tarımsal sulama için yapılmış yer altı su kanalları). Bu, yakın zamanda, kesinlikle iki asırdan daha uzun bir süre önce ortaya çıkmıştır. Bildiğim kadarıyla Türkistan'da yalnızca bir kariz daha var. Kariz tepecikleri, ovayı büyük köstebek tepecikleri gibi noktalıyor. Piedmont çakıllarının düzgün eğimli uzantıları, bu höyüklerin sıralarıyla kesiliyor ve kökenlerinin bulunduğu İran'dan çok uzakta, alışılmadık bir görünüm sunuyor. Bu tepeciklerin ağızları, güçlü Turfan rüzgârlarının bulutlar halinde kaldırdığı tozu dışarıda tutmak için dikkatlice kapatılıyor. Bu karizler Ocak veya Şubat aylarında temizleniyor ve kapakları açık bir sıra tepeciğin, aşağıdaki akan suyun buharı delikten yükselirken, sert kış havasında dumanlar içinde tüttüğünü görmek ilginç bir manzara. Birçok kariz........

© 9 Eylül Gazetesi