Na trotoaru jedne od najprometnijih novosadskih ulica, u Bulevaru Mihajla Pupina, blizu podzemnog prolaza i stanice gradskog prevoza, decenijama stoji jedan spomenik. Ne zna se šta je na njemu intrigantnije – imena uklesana na ružičastom kamenom postamentu, tekst ispisan arhaičnom varijantom nemačkog jezika, ili bele mermerne lobanje na vrhu postamenta koje drže još jednu ploču na kojoj se nalaze plamteća srca sa ispisanom reči: „Nerazdvojivo.“

Šta ovaj spomenik predstavlja za većinu prolaznika predstavlja nepoznanicu, kao i da se ispod njega nalazi grobnica u kojoj su pohranjeni posmrtni ostaci jermenske porodice Čenazi i brojnih Jermena. U neposrednoj blizini spomenika, na mestu današnjeg poslovnog kompleksa, pre samo šest decenija nalazila i jermenska crkva.

Tačnih podataka o prvim naseljavanjima Jermena na područje Balkana nema. Najverovatnije se njihova seoba sa Kavkaza na naše prostore desila tokom 10. i 11. veka, nakon najezde Turaka i pada tadašnje jermenske prestonice Ani u turske ruke 1064. godine.

Predanje kaže da su Jermeni u Srbiju došli na poziv Svetog Save koji je navodno bio oduševljen njihovim graditeljskim poduhvatima. Oni su taj poziv prihvatili i, opet po predanju, sagradili najpre manastir Vitovnicu u Braničevskom okrugu. Ipak, ovaj manastir je nastao znatno kasnije, krajem 13. veka, za vreme kralja Milutina, ali u njegovom podizanju su zaista učestvovali jermenski graditelji. O tome svedoči dvojezična ktitorska ploča na manastiru, na kojoj piše:

„U ime Oca i Sina i Svetog duha ja Ladon Babugov sin podigoh crkvu u ime svetog Jakoba patrijarha i Svetog Petra apostola za spomen moj i roditelja mojih (…) v leto godine jermenske 667.“

U kasnijim predanjima o Kosovskoj bici pominje se i jermenski odred koji je bio deo snaga turske vojske, ali je tokom bitke prešao na srpsku stranu. Preživeli pripadnici ovog odreda posle bitke su se navodno naselili u okolini Sokobanje, i tu osnovali manastir po imenu Jermenčić. Ipak, kako o tome ne postoje materijalni tragovi, ova priča verovatno spada u domen legendi.

Pisani tragovi o prisustvu Jermena na Balkanu sporadični su sve do 16. veka, kada se oni pojavljuju na istorijskoj sceni kao vešti trgovci i zanatlije. Prvi zabeleženi istaknuti članovi beogradske jermenske zajednice su Aslan i Alpiar Bagratuni, koji su se u Beograd doselili 1521, što se vidi iz jednog dokumenta koji se čuva u jermenskom manastiru u Veneciji. U njemu se navodi da su njih dvojica obilato pomagali jermensku crkvu u Beogradu.

Ova jermenska crkva se nalazila kod Obilićevog venca, gde su tokom arheoloških iskopavanja pronađena tri nadgrobna spomenika iz 17. veka. Njihova izuzetna umetnička vrednost potvrdila je mišljenje o Jermenima kao veštim kamenorescima i graditeljima. Ove tri ploče danas su izložene na otvorenom na Kalemegdanu, u neposrednoj blizini Republičkog zavoda za zaštitu spomenika.

Beogradske Jermene i njihovu trgovačku i zanatlijsku veštinu pominju razni putopisci, među kojima i Edvard Braun, lekar engleskog kralja, koji 1699, u svoj dnevnik sa putovanja Otomanskim carstvom zapisuje:

„Odseli smo kod nekog jermenskog trgovca, gde nam je bilo udobno. Posetili smo i nekoliko drugih jermenskih trgovaca, koji su poizgrađivali lepe kuće. Jedna je imala česmu i lepo kupatilo i peći; tu smo bili dobro počašćeni kafom, šerbetom i izvrsnim vinom, kakvo daje susedna zemlja. Ovi Jermeni rastureni su po svima trgovačkim mestima i imaju svoju crkvu u Beogradu.“

Više podataka o životu jermenske zajednice kod nas potiče iz prve polovine 18. veka, kada je Beograd bio pod Austrijom, i to usled verskog raskola, između poklonika Jermenske apostolske crkve i tada novoformirane Jermenske katoličke crkve.

Naime, hrišćanstvo je u Jermeniju došlo vrlo rano, a za zvaničnu državnu religiju proglašeno je još 301. godine. Pored Koptske i Sirijske crkve, Jermenska apostolska crkva je jedna od crkava koja je kao osnovu svoje verske dogme prihvatila monofizitstvo, odnosno učenje da je u Hristu prisutna samo jedna, božanska, a ne i ljudska priroda, za razliku od drugih crkava, utemeljenih u učenju o postojanju dve prirode u Hristu, božanske i ljudske. Ustrojstvo i verski obredi Jermenske apostolske crkve, kao i Koptske i Sirijske, bliži su pravoslavnoj varijanti hrišćanstva, tako da se one nekada označavaju kao orijentalno-pravoslavne crkve.

Raskol unutar Jermenske crkve nastupio je u 17. veku, kada je deo jermenske crkvene jerarhije i vernika, najpre u Poljskoj 1630, osnovao Jermensku katoličku crkvu, koja je u bogosluženju zadržala jermenski jezik i liturgijske obrede, ali je za vrhovnog poglavara priznala rimskog papu. Godine 1742. papa Benedikt XIV je i zvanično proglasio Jermensku katoličku crkvu sa sedištem u Libanu. Vremenom je ova crkva uzela primat u jermenskoj emigraciji, dok je u samoj Jermeniji do danas dominantna ostala Jermenska apostolska crkva.

Beogradske Jermene i njihovu trgovačku i zanatlijsku veštinu pominju razni putopisci

Važan jermenski verski i kulturni centar početkom 18. veka postao je manastir na ostrvu San Lazaro u Veneciji. Njegov nastanak se veže za jermenskog monaha Mehitara Sebastacija. Nakon neuspelih pokušaja da u Istanbulu reformiše Jermensku apostolsku crkvu, Mehitar je sa svojim sledbenicima priznao papu za vrhovnog poglavara, i 1701. godine, sa još 16 monaha, osnovao crkveni red koji je po njemu nazvan Mehitaristički.

Proteran iz Istanbula, on se uputio najpre u Metoniju na Peloponezu gde je osnovao manastir, a bežeći potom pred Turcima koji su ovaj manastir uništili, na ostrvu San Lazaro u venecijanskoj laguni 1717. osniva jermenski manastir, poznat kao San Lazzaro degli Armeni, i u njemu misionarski centar, štampariju i bolnicu. Ovaj manastir je vremenom postao jedan od centara jermenske kulture sa bibliotekom koja danas broji preko 150.000 naslova.

Grupa monaha iz Venecije potom 1773. prelazi u Trst, gde osniva štampariju za knjige na tzv. orijentalnim jezicima, da bi se zbog Napoleonovih osvajanja 1810. godine preselili u Beč. Tu im je dodeljen jedan stari kapucinski manastir za novo sedište, i dobijaju i dozvolu za rad štamparije, koja ubrzo postaje jedna od najvećih u austrijskoj carevini.

Mehitaristi su razvili razgranatu misionarsku delatnost. Još početkom 18. veka poslali su svoju misiju na prostor Balkana. U Beogradu su zatekli Jermene pod upravom Jermenske apostolske crkve.

Na početku je podela po crkvenoj osnovi među beogradskim Jermenima bila prilično oštra, što je uslovilo i dva bogoslužbena mesta u gradu. Jermenski pravoslavci trpeli su velike pritiske kako bi prešli u Jermensku katoličku crkvu, a položaj je u nekim trenucima bio toliko težak da su pravoslavni Jermeni radije birali da odu nazad u Tursku, nego da priđu drugoj crkvi.

A onda, godine 1739. Beograd osvajaju Turci, a Jermeni, zajedno sa Austrijancima i Srbima, beže u Vojvodinu. Ostalo je zabeleženo da je jermenski sveštenik Jakov Erzerumski bio taj koji je uoči pada Beograda uspeo da gotovo kompletnu jermensku zajednicu iz Beograda lađom prebaci Dunavom do Novog Sada. O dramatičnosti tog trenutka slikovito govori pismo koje je 28. jula 1739. napisao jermenski sveštenik Mikael Sebastaci:

„Svi Jermeni koji su ostali u gradu i ja pokušavamo da se izbavimo odavde ako je ikako moguće. Već tri dana Turci opkoljavaju a njihovi (Austrijanaca) brodovi su se skrili na bezbedno mesto, podigli mostove i njihova vojska je danas nestala. Svakog časa Turci jačaju i na svakom koraku utvrđuju topove. Svakome u gradu je lice bledo kao krpa a srce obamrlo. Da vam je da vidite situaciju u gradu: do sada nije dospeo nijedan kuršum, a tursko mnoštvo već zadaje ogromni strah.“

Po dolasku u Vojvodinu Jermeni su dobili gotova sva verska prava, ali........

© Нови Стандард