Gündüz vakti dünyanın yarısını aydınlatan güneşin varlığını anlamakta çok da zorlanmayız. Ama “acaba güneşin zatı nasıldır?” deyip güneşe bakacak olsak gözümüz birkaç dakika içinde artık bir şey görmez hale gelir. Temsilde hata olmasın, “Şu âlemde gördüğümüz ne varsa bunların hepsi Allah’tandır ve Onun yaratmasıyla var olmuşlardır” diye iman etmemiz bizi çok da zorlamaz. Ama “Acaba Onun zatı ve keyfiyeti nasıldır, O bir mekânda mıdır…?” gibi sorular idrak boyumuzu çok çok aşar.

Ziya Paşa bazı şeyleri idrak etmenin aklı aştığını ifade babında şöyle der:

“İdrak-i meâli bu küçük akla gerekmez.

Zira bu terazi o kadar sıkleti çekmez.”

İnsan, ruh ve cesetten meydana gelir. Ruhun varlığı bizler için çok açık olmakla beraber, onu belli bir tarifle anlatmakta zorlanırız. Kendi ruhunun varlığını bilen, ama tarif edemeyen bu insan, ruhu ve mahlûkatı yaratan Allah’ın varlığını anlamakta çok da zorlanmaz, “Âlem varsa, yaratan da vardır” der. Ama Allah’ın zatını anlamakta, hatta âlemde tasarruflarını anlamakta pek de yol alamaz. Çünkü insan gözü güneşin zâtına bakmaya uygun yaratılmadığı gibi, insan aklı da Allah’ın zatını idrak etmeye uygun değildir.

Onun varlığını bilmek (iman etmek) ayrı, O’nu isim ve sıfatlarıyla tanımak (marifetullah) ayrı, zâtını idrak edebilmek bütün bütün ayrıdır.

Hz. Ali şöyle der:

“Belli bir görünüm ve edevatı olanları vasfetmekten aciz olan bu insan, mahlûkatı yaratanı vasfetmekten elbette çok daha acizdir, varlıkların özellikleriyle O’nu tarif edebilmekten çok daha uzaktır.”[1]

Yüce Allah mevcud-u meçhuldür.[2] Onu tanımamız zatı itibarıyla değil eser ve fiilleriyle, bir de bunların arka planında yer alan isim ve sıfatlarıyla olmaktadır. Nitekim peygamber efendimiz Allah’ın zatını tefekküre çalışan bir gruba şöyle demiştir:

تَفَكَّرُوا فِى اۤلاَءِ اللَّهِ وَ لاَ تَفَكَّرُوا فِى ذَاتِهِ فَاِنَّكُمْ لَنْ تَقْدِرُوا

“Allah’ın mahlukatını/nimetlerini tefekkür edin zatını tefekkür etmeyin. Çünkü buna güç getiremezsiniz.”

© Risale Haber