Bu yazımızda fiil çekimlerinde nesne eklerinin geçişli fiillere nasıl geldiğini ele alacağız.

Şeyhbızıni lehçesinde bir varlık, eşya veya herhangi bir şey fiilden etkilenen öge olarak yani “nesne” olarak söze konu olduğunda cümle içinde her seferinde tekrar tekrar ifade etmek yerine ekler yoluyla fiilde belirtilir.

Geçişli fiil, söz içinde bilinen ya da kendisinden daha önce bahsedilen nesneye atıf yapıldığı durumlarda fiil nesnenin ekini alır. Fakat şunu özellikle belirtmek gerekir ki aynı cümlede nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez. Geçişli fiiller, kip ve zaman çekimlerin tümünde nesne ekini alabilir.

a- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge, verke çûn girt û verke çûn bird, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurt, kuzuyu nasıl tutup kuzuyu nasıl aldığını görmedik.

b- “Verke le ver çêwiman wî. Ke gurge çûn girtê û çûn birdê, nedînê.” Kuzu gözümüzün önündeydi. Kurdun kuzuyu nasıl tutup aldığını görmedik.

Yukarıdaki a örneğinde “verk (kuzu)” ismi her cümlede ayrı ayrı belirtilmişken b örneğinde -ê eki ile fiilde ifade edilmiştir. Ayrıca “Kurdun kuzuyu alıp götürme” olayı anlatıcının gördüğü şey (nesne) olduğu için dîn/dîyin (görmek) fiilinde “nedînê- onu görmedik” şeklinde ek yardımıyla fiilde belirtilmiştir. Yukarıdaki iki örnek anlam olarak aynı şeyi ifade etse de ikinci örnekte (b) daha pratik ve daha akıcı bir anlatım vardır.

“Min pirtale şûrtim.-Ben elbiseleri yıkadım.” cümlesindeki nesne fiilde ekler yoluyla belirtilmek istendiğinde cümlenin nesnesi olan “pirtal (elbise)” ismi cümleden çıkarılır, nesne 3. tekil şahıs olduğu için de fiile 3.tekil nesne eki getirilir ve “Min şûrtimê.-Ben onu yıkadım.” şeklinde ifade edilir. “Ben elbiseleri yıkadım.” cümlesi “Min pirtale şûrtimê.” şeklinde nesne hem bir öge şeklinde hem de ekler yoluyla fiilde belirtilemez.
Şeyhbızıni lehçesinde nesne için kullanılan ekler:

1. kişi (ben, biz) 2. kişi (sen, siz) 3. kişi (o, onlar)
tekil -(i)m -(i)t -ê
çoğul -(i)man -(i)tan -êyan
Nesne için “-(i)m,-(i)t, -ê, -(i)man, -(i)tan, -êyan” iyelik ekleri kullanılır. Nesneyi bildiren bu ekler her zaman özne eklerinden sonra fiilin sonuna gelir. Birleşik fiillerde ise birleşik fiildeki isim ve isim soylu kısma gelir.

Öznesi ikinci tekil kişi (sen), nesnesi ise üçüncü tekil kişi (o) olan geçişli fiillerde özne ve nesne ekleri özdeşir ve tek ekmiş gibi söylenir. Bu durumda fiildeki -ê eki hem özne olan 2. tekil şahsı hem de nesne olan 3. tekil şahsı karşılar. Birleşik fiillerde nesne eki fiildeki isim ve isim soylu sözcüğe geldiği için bu özdeşlik ortadan kalkar.
Tu şûrtê: 1- Sen yıkadın, 2- Sen onu yıkadın.
Tu xwardê: 1- Sen yedin, 2- Sen onu yedin.
Tu birdê: 1- Sen götürdün, 2- Sen onu götürdün.
Nesneye atıf söz konusu olduğu için nesne için kullanılan ekler (birleşik fiiller hariç) önüne -ê ilgi zamirini alarak işlevini yerine getirir. Birleşik fiillerde -ê ilgi zamirini kullanılmaz.

“Xistin (düşürmek)” ve “terkirdin (ıslatmak)” fiilleri üzerinden nesne eklerine ve bu eklerin fiildeki yerine göz atalım. Koyu renkle belirttiğimiz ekler nesne ekleridir.

ÖZNE
NESNE Min (Ben) Tu (Sen) Ewî........

© Mardin Life