Yaratılanların en üstünü, en bilgilisi ve en faziletlisi olan varlık; insan. Dünyada zuhur ettiği andan itibaren medeniyet okyanusunda kulaç atarak fersah fersah yol alan ve türlü zorlukları aşan beniâdem. Türkçe Sözlük’te insan sözcüğüne karşılık “Huy ve ahlak yönünden üstün nitelikli kimse” tanımı yapılmıştır. Çünkü insan olmanın en ehemmiyetli vasıfları iyi huylu ve üstün ahlaklı olmaktır. Velhasılıkelam insan ahlakla bütünleşmiş, adeta yekvücut olmuştur.

İnsan olmanın özünü unuttuğumuz şu günlerde, acaba bize biçilen bu harikulade niteliklerin kaçına nail olabiliyoruz? Milyarlarca yıldır dönmeye ve değişmeye devam eden dünyanın en gedikli mahlukatı, bu değişimin de ana müsebbibidir. Son zamanlarda eski günleri hayranlıkla yâd eden insan, aslında kendisinin ilk hâline özlem duymaktadır. Olumsuza evrilip değişen ve kötülüklerin gırla gittiği dünyada, her gün onlarca üzücü hadiseyle karşılaşmaktayız. Hepimiz üzülüyoruz, içerliyoruz, ayıplıyoruz, aynı zamanda da kınayıp veryansın ediyoruz. Ama hiçbir zaman kendimizi sorgulamıyoruz, sanki vahim durumlara yol açanların başka canlılar olduğunu düşünüyoruz. İnsan olmanın gereklerini yerine getirmeyi rafa kaldırdığımız için sayısız kötülüğün içinde yer alıyoruz.

Mademki maziye özlem duyuyoruz, o günlere yeniden dönmek istiyoruz; o zaman her birimiz taşın altına elimizi koymalıyız. İnsan olmanın vasıflarını hak etmeli ve ona göre davranmalıyız. İnsanlığın çekirdeğini oluşturan temellere, doğrulara, iyiliklere; hasılı tüm elle tutulur, gözle görülür niteliklere kucak açmalıyız.

Bahsi geçen nitelikleri, Türkçenin kadim eserlerinden olan ve Türk-İslam geleneğinin kültür çerçevesinde yazılan Atebetü’l Hakâyık’la yeniden hatırlamak gerektiği kanısındayız. Edip Ahmed tarafından kaleme alınan eserde ana tema “ahlak”tır. Yazar, ahlak konusunu ön planda tutarak okuyuculara bu konuda mühim öğütler vermiştir. Verilen öğütlere kulak asmak ve insan olmanın lüzumlarını yerine getirmek, bizim yararımıza ve hepimizin iyiliğinedir. Bu hususta Atebetü’l Hakâyık’tan alıntılanan nasihatler ve sözlerle insanı tanıtmak ve insanlığın özünü anımsatmak yegâne maksadımızdır.

İnsan için en güzel süs bilgidir. Bilgili insan kıymetli bir dinar, bilgisiz insan ise değersiz bir akçe gibidir. İnsanın şanı bilgeliktir, âlim bilgi ile yükselir. Bilgiyi ancak bilgili insan arar, kadrini de yine o bilir. Kemiğin özü ilikse insanın özü de akıl ve bilgidir:

89. süñekke yilig teg erenke bilig

90. eren körki ʿaḳl ol süñekniñ yilig

(Kemik için ilik ne ise insan için bilgi odur; insanın ziyneti akıldır, kemiğinki ise iliktir.)

İnsan, bilginin ve bilgilinin izinden gitmelidir. Ağzından çıkan sözleri farkındalıkla söylemeli, sözün nereye vardığını bilmelidir:

225. aya dost biliglig izin izlegil

226. ḳalı sözleseñ söz bilip sözlegil

(Ey dost, bilgilinin izini takip et; eğer söz söylersen sözü bilerek söyle.)

Mantık dairesinde düşünülmeden söylenen sözler, yanlış anlaşılmaya sebep olabilir.........

© Maarifin Sesi