Türk tarihi savaş, göç ve kültür tarihidir. Türk göçleri, tarih boyunca büyük ölçüde doğudan batıya doğru gerçekleşmiştir. Batıya yapılan Türk göçleri, ‘Kuzey Yolu’ ve ‘Orta Yol’ olmak üzere iki ana yönden gerçekleştirilmiştir. Bu iki istikamet içerisinde bazı Türk kavimleri Hazar’ın kuzeyinden Avrupa’nın içlerine kadar yönelirken-Bulgar-Kuman-Kıpçak ve Çağatay dil grubu-, bir kısmı da İran üzerinden Anadolu ve Orta Doğu’ya göç etmişlerdir. Bu iki göç yolu üzerinde değişik dil, din ve medeniyetten topluluklarla temasa geçen Türk kavimleri yüzyıllar boyu bu coğrafyalarda varlığını sürdürmüştür. Beş bin yıllık Türk tarihinin özü olarak ortaya çıkan kültürümüzün Sakalarla, Hunlarla başlayan Karadeniz Kuzeyindeki ana kolu Avrupa ile yapılan savaşlara yenik düşmüş ve yol olma tehlikesi içindedir. Kuzey yolu izleyen Türklerin bir kısmı Müslüman, bir kısmı Hıristiyan olarak Kafkas Dağları ve kuzeyinde yaşamaktadır. Soğuk Savaş sonrası dünya Türklüğünün büyük bir bölümü bağımsızlığa kavuşmuştur.

Bugün “Orta Asya” dediğimiz; Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan topraklarının resmi adı, 1924 yılına kadar “Türkistan” idi. Sovyetler tarafından Türk boyları birbirinden koparılarak, ayrı bir millet olmaya zorlandı; bölünerek, kimliksizleştirmek için yeni devletler üretildi. Kafkasya’da asimilasyon ve Ruslaştırma siyaseti uygulayan Ruslar, bölge halklarının tüm haklarını gasp ederek istila hareketine girişti. Rusya, Müslüman toplulukları özellikle Azeri Türklerini karşısında buldu. Karabağ ve Nahcivan, Doğu Trans-Kafkasya ile Türkiye arasında stratejik bir koridor meydana getirmekteydi. Bu sebeple, her iki bölgeye Çarlık Rusya’sı ve daha sonraki dönemde de Bolşevik iktidarlar sistemli olarak Ermeni göç ve iskânını teşvik etmişlerdir. Etnik kapsamdaki göçlerle devletler arasında pek çok iç huzursuzluğun ve sınır kavgasının kurgulanması yanında, yaratılan Ermenistan ve Gürcistan gibi devletler ile Türk dünyasının Anadolu ile bağı koparıldı. Bu makalede, Türk ve Türkistan jeopolitiğinin çıkmazlarını ve arayışlarını analiz edeceğiz.

Türk tarihini zaman kronolojisi içinde doğrusal olarak ele almak yerine coğrafyaya göre bölümlendirmek daha doğru olur. Türk tarihi bir bütün olmakla beraber, tarih çalışmaları ve yazımı için Türk coğrafyası aşağıdaki ana bölümlere ayrılabilir;

(1) Türkistan (Orta Asya) Türklüğü,

(2) Doğu Avrupa Türklüğü (Kafkasya dâhil),

(3) Hindistan Türklüğü,

(4) Anadolu Türklüğü,

(5) Ortadoğu Türk tarihi, şeklinde sıralayabiliriz.

Şimdi alt bölümlerde neler var, açıklayalım;

(1) Türkistan (Orta Asya) Türklüğü;

- Türkistan coğrafyası tarihi (Karadeniz’in doğusundan Mançurya’ya kadar olan coğrafyada tüm Türk oluşumları (Azerbaycan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Doğu Türkistan vd.),

- Geleneksel olarak Türk tarihine Hunlar ile başlanırdı ancak onlardan önce Chouv ve İskitlerin Türk kavimleri olarak hareketleri kanıtlandı. Dolayısı ile sıralamada, Orta Asya Türklüğü içinde, önce Sovyet Türkolojisinde Ön Türkler diye anılan Çin kaynaklarında ismi yakın zamanda keşfedilen;

- Chouv Türkleri ile

- İskit (Saka) Türkleri başta yer alır. Onları;

- Hunlar ve

- Göktürkler, daha sonra

- Uygurlar ve

- Kırgızlar izler.

Bu coğrafyadaki Yakutistan gibi diğer Türk bölgeleri de ilave edilmelidir.

(2) Doğu Avrupa Türk tarihi (Kazakistan, Tataristan, Çuvaşistan, Gagavuzlar, Sekel Türkleri, Macarlar, Bulgarlar, Fin-Ogur vd.).

- Doğu Avrupa Türklüğü içinde ilk bahsetmemiz gereken M.S.350’li yıllarda Avrupa’ya uzanan Atilla’nın başında olduğu ve Doğu Avrupa-Kafkasya dâhil büyük bir devlet kuran; Batı Hun Devleti’dir.

- Onu İskandinav ülkeleri ve diğer Avrupa halklar ile karışan Ogur Grupları izler. Bunlar içinde yer alan;

- Bulgarlar iki kola ayrılır;

* İdil Volga Bulgarları; 9. Yüzyılda İslamiyet’i kabul ettikten sonra Hazarların kontrolüne girdiler.

* Tuna Bulgarları ise 10. Yüzyılda Hıristiyanlaşma ile birlikte Slavlaşmaya başladılar ve 14. yüzyılda Osmanlı hâkimiyetine girdiler.

- Avarlar içinden Macar grupları çıkar. Macarları grupları içinde Fin, Ogur ve Sekel Türkleri bulunmaktadır.

- Hazar Devleti (6.-11. Yüzyıl) kurulmadan önce bölgeye Hunlar gelmeye devam etmektedir. Gök-Türkler’e bağlı olarak yaşıyorlardı. 630 yılında Batı Gök-Türkleri Çin hâkimiyetine girince kendi devletlerini ilan ettiler. Daha sonra gelen Peçenek ve Kıpçaklar da Hazar Devleti’ne katılır ve yöneticileri Museviliği kabul eder. Museviliği tercihte o dönemde bir yandan Bizans ülkesinden kovulan Yahudilerin gelmeleri diğer yandan Araplar ile sürekli savaş halinde olmaları etkili olur. Ancak, Hazar ülkesinde Gök Tanrı inancı, İslamiyet ve Hıristiyanlık yanında Musevi oranı %5’ten fazla olmamıştır.

Türklerin Müslüman olmasına kadar olan dönemde:

Orta Asya’da Cengiz Han dönemi; Japon Denizi’nden Doğu Avrupa’ya kadar hâkim imparatorluk 30-40 yıl kadar sürdü. Bu imparatorluğun yıkılmasından dört devlet ortaya çıktı;

- Altın Orda (1227-1502; Doğu Avrupa),

- Çağatay (1227-1370; Özbekistan-Türkmenistan),

- İlhanlılar (1256-1336; İran, Anadolu ve Türkmenistan’ın bir kısmı),

- Kubilay Hanlığı (1280-1368; Türk-Moğol Devleti; Kubilay’ın Moğolistan ağırlıklı ve bir kısmı Çin içinde).

- Nogay Hanlığı (1259-1557).

- Kasım Hanlığı (1445-1681).

Yukarıdaki yapı Orta Asya’da 15. yüzyıla kadar devam eder. Bu dört devlet gücünü kaybedince;

- Çağatay Devleti’nin bulunduğu yerde Timur Hanedanı ortaya çıktı. 1390’larda Altın Ordu Devleti’ni yıktı ve onun yerine hanlıklar dönemi başladı;

- Kazan Hanlığı (1437-1552); Bugünkü Tataristan ata babaları olup, 1552’de Ruslar ele geçirdi.

- Kırım Hanlığı (1441-1783); Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı hâkimiyetine girdikten (1475) sonra 1774’deki Küçük Kaynarca Anlaşması ile bağımsız oldu, 10 sene sonra Ruslar ele geçirdi.

- Sibir Hanlığı (-1598); Sibir (Sabirler) coğrafyasında Kazakistan şekillendi.

Cengiz Han’ın 1206’daki Moğol İmparatorluğu’ndan önce ilk Müslüman Türk devletleri olan şu devletler vardı;

- Karahanlı Devleti (10.11. Yüzyıl; kendi içinde yıkıldı),

- Harzemşahlar (Aral güneyinde, Moğollar yıktı),

- Hindistan Gazneli Devleti (Selçuklu Tuğrul Bey yok etti).

Timur İmparatorluğu (1370-1507) ve Harzemşahlar’ın yıkılmasından sonra bazı mahalli/şehir devletleri ortaya çıktı;

- Özbek Hanlığı (Şibaniler; 1428-1599)

- Hive Hanlığı (1512-1873),

- Buhara Hanlığı (1599-1868),

- Hokand Hanlığı (1710-1876).

Kendi aralarında ve içlerinde güç mücadeleleri yaşayan bu hanlıklar 19. yüzyılda Ruslar tarafından işgal ve ilhak edildiler. Ayrıca şu devlet ve hanlıkları da saymalıyız;

- Yaka Türkmenleri (Türkmenistan),

- Azerbaycan Hanlıkları,

- Kazak Hanlığı ve Yüzler (Cüzler),

- Kırgızlar,

- Doğu Türkistan (Kaşgar Hanlığı),

- Safeviler (1502-1732).

(3) Güney Asya Türk tarihi (Hindistan’dan doğuya uzanan coğrafya); Güney Asya Türklüğü içinde sırası ile şu devletler çıkar;

-........

© ABC Gazetesi