Primo Levi, ünlü üçlemesinde insanı şaşırtan derinlikte sorular sorar, bazen yanıtlar verir, bazen söyleyecek bir şey bulamaz. Levi, Nazi lagerlerinin en ünlü misafiri; "boğulanlar" değil, "kurtulanlar" içinde yer alan çok az sayıdaki şanslı insandan biri olarak olarak, daha kamptayken yazmaya başlamıştı. Gizli bir not defterine değil; beyninin içine.

Levi bir "kurtulan" olarak, "lager olgusunun hâlâ karanlık görünen yönlerine" ışık tutmak ister. Üçlemesi, Bunlar da mı İnsan, Boğulanlar Kurtulanlar ve Ateşkes'tir. Üç cildi defalarca okunmaya değerdir. O, -baraka arkadaşı Jean Amery ile beraber-, Nazi lagerleri üzerine yazılmış en önemli eserlerin sahibidir.

Toplama kampı dünyasının ne kadarlık bölümü tamamen yok olmuştur ve bir daha geri dönmeyecektir, tıpkı kölelik ve düellolar gibi, diye sorar. Peki, ne kadarı geri dönmüştür ya da dönmektedir, diye ekler. Her birimiz bu tehditlerin yok edilmesi için ne yapabiliriz, diye inatla sorar. Çünkü ona göre Auschwitz, Hiroşima ve Nagazaki'ye, gulag utancına, kanlı Vietnam hareketi, Kamboçya'daki ulusal kıyıma, Arjantin'de yok olan........

© Birgün