Kuvve-i akliye-i melekiye, nef’ ve zararı, iyi ve kötüyü birbirinden temyiz eder. İdrâk, anlama ve tefekkür âleti olan kuvve-i akliye, insana has düşünme ve eşyanın sebeplerini yakalama ve esmâ lisânı ile tanıma melekesidir. Kuvve-i akliyenin üç mertebesi vardır, vasat mertebesi hikmet ve istikametli olmak, terfit mertebesi gabavet, ifrat (aşırı) mertebesi ise cerbezedir.

Gabavet

Kuvve-i akliyenin ‘tefrit’ mertebesi gabavet ve geri zekâlılıktır. Yani “hiçbir şeyden haberi olmaz.”1

Gabavet, ahmaklık, anlayışsızlık, gabîlik olarak bilinir. Hayatı ve yaratılış hikmetlerini nazara almadan bir hayat yaşamak, hiçbir şeyden haberi olmamak, bir nevi akıl kuvvesinin en aşağı mertebesini yaşayan insanlar için kullanılan bir kavramdır.

Kuvve-i akliyenin ‘tefrit’ mertebesi olan gabavet; halk-ı ef’al meselesinde İtizal (Mutezile) mezhebinin te’sîri insana vermesi, itikadda teşbih (benzetme) yapılması, ahlâkta tezellül ve tabasbus göstermesi, âhirete imanda âhireti tasdik edip fakat inandığı gibi yaşamayan ehl-i sefehat ve dalalet misal olarak verilebilir.

Cerbeze

Kuvve-i akliyenin ifrat mertebesi cerbezedir. Şaşırtıcı cerbezekârlık ve demogojidir ki; akı kara, karayı ak göstermek gibi işlerin mantık dışı ve ma’nasızlıklarıyla uğraşan ve bulaşan bir zekâdır. Bu mertebede kişi “Hakkı bâtıl,........

© Yeni Asya