Akıl, akl-ı selim, akıl yürütme… Bunların temel bileşeni sebep-sonuç fikridir. Gözlediğimiz sonuçların sebeplerini bulmaya çalışırız ki gerektiğinde değiştirebilelim. Bu bilim için de geçerli. Zaten bilim, yukarıda saydığım ve içinde “akıl” geçen şeylerin daha resmî, daha kurumlaşmış halinden ibarettir.

Zor işler bunlar. Sonuçların sebeplerini bulmak. Son derece karmaşık. Bir sonucun birçok sebebi oluyor, o birçok sebebin de birçok sebebi. Sonra sonuç da başka sonuçların sebebi oluyor. Daha daha: Sonuçlar sebepleri geri besleyebiliyor veya tersine sonuç sebebi öldürebiliyor. Pozitif ve negatif geri besleme… Bilim zor iş. Akıl yürütme bile kolay iş değil.

İnsanlar zorlanınca kaçamak yollar arıyorlar. Hatırlayacaksınız adamın biri “Fiyatları Allah arttırıyor!” diye bağırıyordu geçende. Ne yani, tutup ekonomi mi öğrenecek bey baba! Sorumluluğu Allah’a yükle, rahat et. Mustafa Çağrıcı Hocamız bir köşe yazısında Müslüman Zihninin Kilitlenişi (Closing of the Muslim Mind) kitabından söz ediyordu (https://bit.ly/kilitlenisi ) O kitabın hemen başında da “sebep-sonuç, sebep- sonuç” diye bir ağlaşma vardır. Ziya Paşa “İdrâk-i maâlî bu küçük akla gerekmez / Zîrâ bu terâzî o kadar sıkleti çekmez ” demiş ve güzel söylemiş ama bunu bütün problemlerimize genişletmek abes. Bu kaçış sadece Müslümanlarda yok. Popper’in “Her karmaşık problemin basit bir çözümü vardır ve o çözüm yanlıştır.” sözü de aynı kolaycılığa işaret eder.

Komplo teorileri tam bu yüzden bu kadar revaç buluyor bence. Fiyatları dış güçler arttırıyor; olmadı Bill Gates yükseltiyor. En güzeli de “üst akıl yükseltiyor.”. Bu üst akıl lafı ilk telaffuz edildiğinde saftorik bir azınlığa ait sanmıştım. Sonra ne göreyim,........

© tarihistan.org