Quliyev Elman
Filologiya elmləri doktoru, ADPU Türkoloji mərkəzin Türk ədəbiyyatı bölməsinin müdiri, TÜRKSOY kafedrasının üzvü

Sultan Rayevin “Dəlixana” romanı qloballaşan dünyada özünüdərk və dünya nizamına yeni baxış müstəvisində

Çağdaş qırğız ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Sultan Rayevin “Dəlixana” romanı problemləri qlobal səviyyədə dəyərləndirmək, yaşamaq fəlsəfəsinin mahiyyətini dərk etmək, dünya nizamının pozulma faktorlarını üzə çıxarmaq, bütün məqamlarda insanın aliliyini göstərə bilmək imkanlarına görə fərqlənən nəsr nümunəsidir. Romanın mifizm və realizm qatı bir tərəfdən mövzu və məzmun rəngarəngliyini, fərqli hadisələrə keçidin mobilliyini təmin edirsə, digər tərəfdən standartlardan çıxaraq ideyanın estetikasını özünəməxsus şəkildə çatdırmağa imkan verir. Romandakı bədii sistem mifik-real düşüncə üzərində qurulsa da, mahiyyət tarixi-real ifadə tərzində mənalandırılır. Ona görə də bəzi istisnaları nəzərə almasaq romanda insan və cəmiyyət kontekstindən kənaraçıxmalar müşahidə olunmur.

“Dəlixana” romanının ənənəvi ədəbiyyat qəliblərindən uzaq olması əsərdəki mətnlərin dərkini xeyli çətinləşdirir. Lakin standart ədəbiyyat qəliblərindən uzaqlaşma nə oxucu marağını azaldır, nə də onu yazıçının yazdıqlarına inandırmağa mane olur. Sultan Rayevin “Dəlixana” romanında bu günlə minilliklərin ictimai-siyasi rabitəsi (həm də təsirləri) səbəb və nəticə qanunauyğunluq məntiqinə çevrilir. Minilliklərin bu günkü tariximizdəki izləri (istər hadisələrin, istərsə də düşüncələrin kökü anlamında) mahiyyət baxımından insanın tam dəyişmədiyini üzə çıxarır.

Romanda ideyanın estetikası dəlixana pasiyentləri olan İmperator, Çingiz xan, Böyük İsgəndər, Kleopatra, Afinalı Tais, Lir və Kozucağın dəlixanadan qaçmaları üzərində qurulur. Dəlixanadan qaçmanın fəlsəfi mahiyyəti cəzadan və özündənqaçma dərinliyində mənalandırılır.

Dəlixanadan qaçan yeddi nəfərin əsas məqsədi müqəddəs torpaqlara gedib tövbə etmək, Allahdan əfv diləmək və günahlarını bağışlatmaq idi. Qılıncı ilə dünyanı fəth edən İmperator, Asiyanı diz çökdürən Çingiz xan, Böyük İsgəndər, keçmiş aktyor Lir, Afinalı Tais, cazibə simvolu Kleopatra və Kozucağ ləqəbli bu şəxslər tam əmin idilər ki, Müqəddəs torpaqlara çatan kimi bütün günahlardan qurtulacaq və həyatdan zövq alaraq yaşayacaqlar.

Bu adlar onlara dəlixananın baş həkimi tərəfindən verilmişdi. Onlar uzun müddət bu adlarla çağırıldıqlarına görə əsl adlarını belə unutmuşdular. Bu adlar düşüncələrimizdə uzaq minillərdə yaşayan insanların obrazlarını yaratsa da (məsələn, Çingiz xanın, Makedoniyalı İsgəndərin, Kleopatranın) əslində, onların timsalında insanlıq tarixinin (həm də ruhunun) davamlı olaraq keçdiyi yol, cəmiyyətin bu günkü reallıq və hadisələri assosiativlik qazanır. Çünki yazıçı məqsədində dünyanın bu günkü fəlakətlərinin səbəbləri və ondan qurtulmaq yollarının axtarışı dayanır. Sultan Rayev ruhun ölməzliyi, əbədiliyi, o cümlədən başqa insanlara keçməsi ilə təkrar həyat yaşamaq fəlsəfəsində keçmişlə bu günün rabitə mövcudluğunu təsdiqləyir, özündən əvvəlki insanların ruhunu daşıyan şəxslərin əməl, baxış və düşüncələrinin mahiyyət oxşarlığını ortaya qoyur. Yazıçının tanınmış rus alimi, kosmik tədqiqatların görkəmli nümayəndəsi Konstantin Sialkovskidən gətirdiyi sitat bu baxımdan xarakterikdir: “İnsan öləndən sonra vücudunun atomları parçalanaraq bütün kainata səpələnir. Sonra da başqa varlığa yerləşib ikinci həyatına başlayır. Ölən şəxs xoşbəxt ömür sürübsə, onun atomları da özündə xoşbəxtlik daşıyaraq yeni varlığı xoşbəxt edir. Atom hissəcikləri bədbəxtlik daşıyırsa, bu zaman hər şey tam əksinə olar”. Müəllifin ruhun ikinci həyat yaşamı fəlsəfəsində “xoşbəxtlik və bədbəxtlik” daşıyıcılıq konsepti təsadüfi səciyyə daşımır. Sialkoviski ilə yanaşı Tolstoyun, Pifaqorun və digərlərinin xatırlanması məqsədli olaraq dünya nizamının pozulmasının qarşısının alınmasına və fəlakətlərdən xilas olunmağa xidmət göstərir, həm də uzaq keçmişdən bu günə keçidi təmin edir.

Əsərdə yeddi nəfərlik dəstənin başında İmperator ləqəbli şəxs durur. Heç zaman Müqəddəs torpaqlarda olmayan İmperator yolu azmamaq üçün günəşin istiqamətini əsas götürür. Roman yalançı dəlilik diaqnozu ilə dəlixanaya atılan, psixi xəstə adı daşıyan və zamanın girovuna çevrilən yeddi nəfərin ağrılı, fəlakətli talelərini ifadə etmək baxımından xarakterikdir. Sultan Rayev yaradıcılıq üslubuna sadiq olaraq “Daşqın” romanında olduğu kimi “Dəlixana” əsərində də hadisələri reallıqla mifikliyin paralelliyində əks etdirməyə üstünlük verir. Bu səbəbdən öz məqsədləri naminə Müqəddəs torpaqlara üz tutan obrazların real həyat tarixçəsi (həm də mübarizəsi) bir neçə minillərdən keçən insanlığın bütöv bir epoxasının tərkibi (həm də təkrarı) kimi təqdim edilir və ideya bu konteksdə müəyyənləşir.

Bəşəriyyəti fəlakətlərdən, pisliklərdən qurtarmaq, qiyamət günündən uzaqlaşdırmaq, insanlığı “dəlixanalardan” xilas etmək romanın əsas qayəsini təşkil edir. Daha dəqiq ifadə etsək bəşəri qurtuluş formulunun təqdimi romandakı əsas........

© tarihistan.org