Cumhuriyet kurulduğunda, çoğu öğretmen okulu mezunu olmayan 10 bin kadar ilkokul (sıbyan mektebi) öğretmeni vardır. 35-40 bin köyün büyük çoğunluğunda okul ve öğretmen yoktur, öğretmenler de genelde köylerde çalışmak istememektedir. Köyde çalışacak öğretmen yetiştirmek amacıyla 1926’da iki köy ilköğretmen okulu açılmıştır. Bu okullar da yeterli olamayınca, Bakan Saffet Arıkan ve İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’un zamanında, 1936’da askerliklerini onbaşı ya da çavuş olarak yapan köy çocuklarının 6 aylık bir kursa alınıp köy okullarında ilk üç sınıfı okutacak "Köy Eğitmeni" olarak yetiştirilmesine başlanmıştır. Bu deneyimlerin ardından da 17 Nisan 1940 tarihli ve 3803 sayılı yasayla, köy enstitüleri kurulmuştur. Köy enstitüleri, eğitim bakanlığında üst düzey görevlerde bulunmuş, ülkeyi neredeyse karış karış dolaşıp yakından tanıma olanağı bulmuş, Avrupa’da incelemelerde bulunup eğitim kitapları yazmış İ. H. Tonguç ile Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in dünyadaki gelişmelerle öğretmen yetiştirme deneyimlerini sentezleyen bir kurum olarak ortaya çıkmıştır.

Köy enstitüleri, bir yandan köyde çalışacak ilkokul öğretmeni yetiştirme projesidir. Bu amaçla köy enstitülerine yalnız köy çocukları alınmış, köye atanan mezunların da uzun yıllar köyde çalışması koşulu getirilmiştir. Öte yandan da köy enstitüleri, köyü canlandırma ve “fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür”- kendi iradesine sahip çıkacak özgür- yurttaş yetiştirecek öğretmeni eğitme projesidir. Çünkü kendi iradesine sahip çıkacak özgür yurttaşı olmayan toplumlarda cumhuriyetin temeli olan “egemenlik kayıtsız şartsız halkındır” ilkesini sağlamanın yolu yoktur. Dolayısıyla köy enstitüleri bir aydınlanma projesidir.

Özgürleşmenin bir yolu, gerçeklerin bilinmesi yanında, kişinin kendini, toplumunu ve doğayı sağlıklı bir biçimde tanımasıdır. Bu amaçla, enstitülerde meslek derslerinin yanında öğrencinin insan ve doğa hakkındaki gerçekleri öğrenmesini sağlayacak fizik ve kimya gibi bilimsel derslere de yer verilmiştir.

Özgürleşmenin bir başka yolu, kişinin güzel duyulu olup tüm insanlara saygı duymasıdır. Bu amaçla, enstitülerde folklor, edebiyat,........

© soL