Prikaz knjige Dejana Jovića „Uvod u Jugoslaviju“, Akademska knjiga, Novi Sad / Fraktura, Zagreb, 2024.

Istorija poznaje nekoliko Jugoslavija: monarhiju pre Drugog svetskog rata, socijalističku federaciju (1945-1991) i tzv. „krnju Jugoslaviju“ (1992-2006). Upravo ta druga Jugoslavija, federativna i socijalistička, koju mnogi od nas pamte (neki čak i sa nostalgijom), nalazi se u središtu Uvoda u Jugoslaviju, najnovijeg dela Dejana Jovića, koje je prvobitno objavila zagrebačka Fraktura, a ubrzo potom i novosadska Akademska knjiga.

Objavljivanje Jovićevog dela značajno je zbog jezika koji je razumljiv širom bivše Jugoslavije, ali i zbog veze sa njegovom ranijom knjigom Jugoslavija: država koja je odumrla, objavljenom 2003. godine. Ova knjiga odjekuje kod mlađih generacija koje tragaju za alternativama „pustinji tranzicije“ (Horvat i Štiks, 2015) i (polu)autoritarnom neoliberalnom kapitalizmu, koji dominira u regionu (Bieber, 2019).

Jović ističe da je bivša Jugoslavija sveprisutna u kolektivnom sećanju, ali istovremeno i izrazito potisnuta u zvaničnim narativima. Na primer, Ustav Hrvatske pominje kraljevsku Jugoslaviju, ali izostavlja socijalističku Jugoslaviju. Ova dinamika dodatno naglašava relevantnost teme.

Knjiga ima kružnu strukturu, počinje i završava središnjim argumentom autora. Istražuje šta je Jugoslavija želela da bude – društveno-ekonomski projekat – i analizira njene ključne elemente, uključujući spoljnu politiku, samoupravni socijalizam, Titovu ulogu kako ona se razvijala sa vremenom, kao i ekonomske i političke dinamike Hrvatske i Srbije. Iako pretežno politikološko delo, knjiga nudi i etnografske uvide u Titovo javno delovanje, uključujući njegove odgovore na pisma građana.

Knjiga se završava ponovnim sastavljanjem ovih elemenata kako bi pružila sveobuhvatnu analizu raspada Jugoslavije i izuzetnog nasilja koje je pratilo taj raspad. Ova struktura omogućava Joviću da istraži ne samo put Jugoslavije već i njenu važnost kao osporavanog i inovativnog društveno-ekonomskog eksperimenta.

Jovićeva analiza raspada Jugoslavije nije samo istorijski prikaz, već pruža okvir za razumevanje savremenih političkih događaja, uključujući i trenutni talas studentskih protesta u Srbiji. Iako se njegovo istraživanje primarno fokusira na elite i strukturna ograničenja koja oblikuju njihove postupke, on takođe priznaje da je masovna mobilizacija igrala ključnu ulogu, iako je u početku bila oblikovana narativima koje su nametale elite. Ovo otvara važno pitanje političkog angažmana danas. Studentski protesti u Srbiji, koji ostaju podjednako distancirani i od vladajuće koalicije i od opozicionih partija, ukazuju na drugačiji politički trenutak, moguće onaj u kojem neelitni akteri postaju samostalniji. Ako je u slučaju Jugoslavije politički angažman naroda pokrenut kao odgovor na mobilizaciju elita, ključno pitanje sada postaje: može li pokret da nastane i da se održi nezavisno od vođstva političkih elita?

Dejan Jović usvaja metodološki okvir koji se udaljava od tradicionalnog historicizma, oslanjajući se na socijalni konstruktivizam (Berger i Luckmann, 1966). Burna istorija Jugoslavije, obuhvatajući pet decenija pokušaja primene marksističke ideologije, pruža plodno tlo za ovakav pristup. Jović oblikuje razvoj i raspad Jugoslavije kao zavisan od odluka federalnih i republičkih lidera. Ove odluke, pod uticajem zavisnosti od prethodnog razvoja (kako su to pokazali North, 1990 u ekonomiji i Skocpol, 1979 u političkim naukama), oblikovale su ishode čak i kada su alternativni putevi možda bili poželjniji.

Centralna tema Jovićeve analize je uloga političkih elita u oblikovanju puta Jugoslavije. Lideri poput Josipa Broza Tita i Slobodana Miloševića nisu bili ni neograničeni autokrati niti potpuno izolovani od društvenih struja. Umesto toga, delovali su i kao arhitekte i kao proizvodi vladajućih političkih trendova, balansirajući između politike elita i javnog sentimenta. Jović prikazuje istoriju Jugoslavije kao dijalektičku interakciju između namera političkih aktera i društveno-političkih struktura koje su ograničavale njihove izbore. Naglašava da „političke odluke ne mogu biti svedene na fiksne, objektivne faktore ili neposredne namere aktera. Mnogi istorijski događaji bili su nenamerni, neplanirani ili čak suprotni ciljevima ključnih aktera.“

Jovićeva posvećenost objektivnoj analizi izbegava vrednosne procene, usklađujući se s njegovim uverenjem da „dobra analiza objašnjava šta se zaista dogodilo i zašto. Ništa drugo.“ Ovaj pristup mu omogućava da istraži istoriju Jugoslavije bez moralističkih ili determinističkih narativa.

Oslanjajući se na kritiku kvazihistorijskih mitova Quentina Skinnera (Skinner, 1988), Jović osporava pojednostavljene narative o raspadu Jugoslavije. Odbacuje mit o prolepsi, ideju da je raspad bio neizbežan, ilustrujući to kroz Osmu sednicu CK SK Srbije iz 1987. godine, gde je Milošević prvobitno imao za cilj da brani jugoslovensko jedinstvo, a ne da promoviše nacionalizam. Mit o koherentnosti takođe je razbijen jer Jović ističe fragmentarne, kontradiktorne poteze jugoslovenskih elita, koji su često proizvodili nenamerne posledice.

Jović kritikuje mit idealnog tipa, koji Jugoslaviju svodi na slučaj etničkog sukoba ili socijalističkog neuspeha, i adresira mit parohijalizma situirajući njen raspad unutar specifičnog istorijskog konteksta, uključujući unutrašnji društveno-ekonomski razvoj i globalne trendove poput kraja Hladnog rata i uspona neoliberalizma. Primenom Skinnerovih principa, Jović naglašava uslovnu, višeslojnu prirodu puta Jugoslavije, nudeći dinamično razumevanje njenog raspada.

Centralni Jovićev argument je da je istorija Jugoslavije, sve do njenog nasilnog raspada, bila oblikovana ideologijom „odumiranja države“, koju su izabrali njeni lideri. Ovaj argument se nadovezuje na postojeće kritike ideoloških temelja Jugoslavije, ali ih predstavlja s većom snagom i fokusom.

© Peščanik