İnsânın yeryüzü sahnesinde var oluşunun öncesinde Allah ile melekleri arasında bir konuşma geçmektedir. Bu konuşmada Allah meleklere; “Ben yeryüzünde bir halife var edeceğim”[1] haberini verir. Melekler ise bu gelişmeye şu sözlerle karşılık verirler: “Seni övgüyle yüceltip takdîs eden bizler dururken, orada, bozgunculuğa ve yozlaşmaya yol açacak ve kan dökecek birini mi yaratacaksın?”[2] Meleklerin bu gerekçeli açıklamasına Allah’ın verdiği cevap kısa ve özdür: “Ben sizin bilmediklerinizi bilirim.”[3] İşte –temsili bu anlatımda– Allah’ın bilip de meleklerin bilemediği şeyin ne olduğu sorusunun cevabı âyette geçen “halife” kelimesinde saklıdır.

“Halife” kavramı üzerinde geçmişte olduğu gibi bugün de birçok tartışmalar yapılmaktadır ve bu konuda net bir görüş birlikteliği yoktur. İslâm düşünürlerinin bazıları bunu insânın “Allah’ın halifesi” olduğu şeklinde yorumlamış[4], bazıları da bunun insâna fıtraten verilmiş muhakeme yeteneği olduğunu söylemişlerdir. “Halîfe” terimi “başkasının yerini aldı” anlamındaki “halefe” fiilinden türemiştir ve âyette insânın yeryüzündeki meşru hâkimiyetini göstermek için kullanılmıştır.[5] Başka bir ifâde ile insân, “yeryüzünde ona sahip çıkacak” şekilde var edilmiş ve bu yetenekte donatılmıştır. Bu düşünceyi Kur’ân’da açan/destekleyen ve “halife” kavramını sözünü ettiğimiz anlamda kullanan başka âyetler de vardır. Bu âyetlerde bütün insânlardan “yeryüzünün halifeleri” olarak söz edilmiştir.

Örneğin En’âm/165 âyet şöyledir: “O sizi dünyâya mirasçı yapmış ve bazınızı diğerlerinize derecelerle üstün kılmıştır ki bahşettiği şeyler[6] aracılığıyla sizi sınayabilsin. Şüphe yok ki Rabbiniz karşılık vermede hızlıdır: Ama, unutmayın ki, O gerçekten çok bağışlayıcıdır, rahmet kaynağıdır.”[7] Bir başka âyet ise Neml/62. âyetidir: “Peki kimdir, kendisine başvurduğunda darda kalmış olanın darına yetişen, kötülüğü gideren ve sizi yeryüzüne mirasçı kılan? Allah’la beraber başka bir ilâh, öyle mi? Aklınızda ne kadar az tutuyorsunuz [bütün bu gerçekleri]!”[8] Verdiğimiz bu iki âyette de “mirasçı” olarak çevrilen ifâdelerin orijinali “halife” kelimesidir. Buradan şunu da anlıyoruz ki; Kur’ân’ın insân için kullandığı “halife” kelimesi ontolojik bir anlam taşımakta ve siyâsal bir yönü bulunmamaktadır.

Bakara/31. âyette Allah, “halife” olmanın ne anlama geldiğini “safiyetlerinden dolayı kendilerini yeryüzüne sahip çıkmaya daha layık gören” meleklere şöyle anlatmaktadır: “Ve O, Âdem’e her şeyin ismini öğretti, sonra onları meleklerin önüne koydu ve ‘Dedikleriniz doğruysa haydi bu [şey]lerin isimlerini bana söyleyin bakalım!’ dedi.”[9] Bu ifâdelerden anlıyoruz ki; Âdem’e/İnsân’a öğretilen/belletilen tüm isimler “halife” olmasının en önemli koşuludur. Öğretilen bu “isimler”in ne anlama geldiği veyâ ne olduğu sorusu da yine İslâm düşünürleri arasında farklı görüşlere neden olmuştur. Bu isimlerin, insânın özüne koyulan Allah’ın güzel isimleri olduğunu söyleyenler olduğu gibi bunların mantıkî tanımlama, soyutlama ve dolayısıyla kavramsal düşünme melekesi olduğunu........

© Mir'at Haber