İsmail Hakkı ismini taşıyan bilginler olarak İsmâil Hakkı Bursevî (ö. 1137/1725) ve aynı çağda yaşamış olan üç Osmanlı âliminin Manastırlı İsmâil Hakkı (1846-1912), Bereketzâde İsmâil Hakkı (1851-1918) ve İsmail Hakkı İzmirli’nin (1869-1946) isimlerine yer vereceğiz. Her ne kadar bu dört isme yer versek de benzer ismi taşıyan Milaslı Dr. İsmail Hakkı (1870-1938), İsmail Hakkı Eldem-Âlişan- (1871-1944), İsma(y)il Hakkı Baltacıoğlu (1886-1978) ve İsmail Hakkı Uzunçarşılı (1888-1977) gibi isimlerin de olduğunu belirtmekte yarar vardır.

İsmâil Hakkı Bursevî (1063/1653-1137/1725)

Daha çok sufi kimliğiyle tanınan ve aynı zamanda işârî yönü ağır basan Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân adlı tefsirin yazarı İsmâil Hakkı Bursevî, 1063/1653’te Bulgaristan/Aydos’ta doğdu. İstanbul/Aksaray mahallesi ahalisinden Mustafa adında bir zatın oğludur. Babası, İstanbul’da meydana gelen büyük yangında her şeyini kaybedince Aydos kasabasına göç ederek oraya yerleşti. İsmail Hakkı bu kasabada dünyaya geldi.

On iki yaşında Edirne’ye gelen Bursevî, eğitimine burada devam etti. Sonra İstanbul’a geldi. Yirmi yaşında iken Bursa’ya görevlendirildi. Bir ara Magosa’ya sürgün edildi. Sultan Mustafa döneminde askerlerle birlikte I. ve II. Avusturya seferlerine iştirak eden Bursevî, iki defa Hicâz’a gitmiş, ailesiyle birlikte üç yıl Şam’da kalmıştır. (Bursevi, Tefsir, 1/46) Bir aralık Mısır’a giden Bursevî, dönüşünde İstanbul/Üsküdar’da üç sene yaşamıştır. Bu müddet zarfında otuz kitap kaleme almıştır. İkinci memleket olarak gördüğü Bursa’da 1137/1725 yılında vefat etti. Şehrin ortası sayılabilen Tuzpazarı civarındaki dergâhında medfundur. (Osmanlı Müellifleri, 1/120-124; Bilmen, Tefsir Tarihi, 2/712-13).

Bursevî, tefsir, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf, edebiyat ve başka konularda yüzü aşkın eser kaleme almıştır. Bazılarının basımı gerçekleştirilmiştir. Yazma halindekiler Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi ve İstanbul’un farklı kütüphanelerinde muhafaza edilmektedir. Bursevî, inci gibi harflerle, on cilt olarak neşredilen tefsirinin başında hayat hikayesine yer vermektedir. (Rûhu’l-Beyân, Osman Bey Matbaası, 1/45-48)

Eserleri

İsmail Hakkı’nın Osmanlı âlimleri arasında eserlerinin çokluğu ile tanınan yüksek bir zat olduğunu belirten Bursalı Mehmed Tahir (ö. 1925), Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kurʾân adlı tefsiri başta olmak üzere 105 eserinin adını sayarak bazıları hakkında tanıtıcı bilgiler sunmaktadır. (Osmanlı Müellifleri, 1/120 vd. TDV İslâm Ansiklopedisi, 23/104-106) Farklı baskıları yapılan tefsirin, Türkçe çevirisi yapılmıştır. Beyzâvî’nin tefsiri üzerine Ta’lîka alâ Evâili Tefsîri’l-Beyzâvî ve Şam’da iken Şerh alâ Tefsîri Cüz’i’l-Ahîr li’l-Kâdi’l-Beyzâvî adlı çalışmalar yapan Bursevî’nin Tefsîr-i Sûreti’l-Fâtiha ve başka tefsir çalışmaları bulunmaktadır. Hadis alanında, Şerhu Nuhbeti’l-Fiker, Şerh-i Hadîs-i Erbaîn; Fıkıh ve kelâm konusunda Şerhu Fıkhi’l-Keydânî, Risâle-i Mesâili’l-Fıkhiyye, Risâletü’l-Câmia li-Mesâili’n-Nâfia, Kitâbü’l-Fazl ve’n-Nevâl, İhtiyârât, Ecvibetü’l-Hakkıyye an Es’ileti’ş-Şeyh Abdirrahmân, Şerhu Şuabi’l-İmân, Şerhu’l-Kebâir (Rumûzü’l-Künûz) adlı eserleri yazmıştır.

Tasavvuf ve diğer konulardaki eserleri şunlardır. Rûhu’l-Mesnevî (Mesnevi şerhi olup, 748 beytin şerhidir. (İnsan Yayınlar, 2006; TDV İslâm Ansiklopedisi’nde 738 beytin şerhi olduğu ifade edilmektedir), Şerhu’l-Muhammediyye, Tamâmü’l-Feyz fî Bâbi’r-Ricâl, Silsilenâme-i Celvetiyye, Kitâbü’l-Hitâb, Kitâbü’n-Necât, Şerh-i Usûlü’l-Aşere, Tuhfe-i Recebiyye (Esma-i hüsna şerhi), Risâle-i Şerh-i Esmâ-i Seb’a (Kitâbü’t-Tevhîd), Risâletü’l-Hazarât, Kenz-i Mahfî, Hüccetü’l-Bâliğa, Tuhfe-i İsmâiliyye, Tuhfe-i Halîliyye, Tuhfe-i Bahriyye, Risâle-i Hüseyniyye, Sülûkü’l-Mülûk (Tuhfe-i Aliyye), Tuhfe-i Hasekiyye, Kitâbü’s-Sülûk (Tuhfe-i Vesîmiyye), Şerh-i Ebyât-ı Fusûs, Tuhfe-i Atâiyye, Tuhfe-i Ömeriyye, Risâle-i Bahâiyye, Kitâbü’ş-Şecv, Mecîü’l-Beşîr li-Ecli’t-Tebşîr, Vesîletü’l-Merâm, Risâle-i Nefesü’r-Rahmân, Şerh-i Salavât-ı İbn Meşîş, Nuhbetü’l-Letâif, Mecmûatü’l-Esrâr, Risâle-i Şem’iyye, Es’iletü’s-Sahafiyye ve Ecvibetü’l-Hakkıyye, Es’ile-i Şeyh Mısrî’ye Ecvibe-i İsmâil Hakkı, Kitâbü’l-Fasl fi’l-Esrâr, Esrârü’l-Hurûf, Risâle et-Tehaccî fî Hurûfi’t-Teheccî, Hakâiku’l-Hurûf, Kitâbü Zübdeti’l-Makâl, Makâlât-ı Şeyh İsmâîl Hakkı (Mecmûatü’l-Hutab ve’l-Vâridât), Kitâbü’n-Netîce. Şerhu Mukaddimeti’l-Cezerî, Kitâbü’l-Furûk, Şerhu Risâle fi’l-Âdâbi’l-Münâzara li-Taşköprîzâde, Mecâlisü’l-Va’z ve’t-Tezkîr, Kitâbü’l-Hutâbâ, (Hatîbü’l-Hutabâ), Risâle-i Gül, hac yolculuğu hakkında Mecmûa adlı eseri de bulunmaktadır. Bursevî, manzumelerinin 10.000’den fazla olduğunu söyler.

Yüzden fazla eser yazdığı anlaşılan Bursevî’nin çalışmalarının sayısı hakkında kaynaklar, 50 ile 134 arasında çok farklı rakamlar vermektedir. Ayrıca bazı kitapların ona yanlışlıkla nisbet edildikleri ifade edilmektedir ki, bunlardan biri de Manastırlı İsmâil Hakkı’nın Türkçe Tefsîr-i Sûre-i Yâsîn’idir. (TDV İslâm Ansiklopedisi, 23/102-106)

Manastırlı İsmâil Hakkı (1846-1912)

1846 yılında Manastır’da doğdu. İlk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra İstanbul’a gelerek eğitimine burada devam etti. Mustafa Şevket Efendi’den Arapça, Huzur dersleri hocalarından Tikveşli Yûsuf Ziyâeddin Efendi’den İslâmî ilimleri tahsil edip icâzet aldı. Ayasofya şeyhliğine kadar yükselen ve Fâtih Camii kürsü müderrisliği yapan İsmail Hakkı, Dolmabahçe Vâlide Sultan, Süleymaniye, Sultan Ahmed ve Ayasofya Camilerinde vaazlar verdi. Eyüp Askerî Rüşdiyesi’nde Arapça, Mekteb-i Hukuk’ta fıkıh, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun ile Askerî Tıbbiye’de akaid hocalığı, Mekteb-i........

© İnsaniyet