Azerbaycanlı burjuva milliyetçi tarihçi Cemil Hesenli’nin 2011 yılında yayımlanan Rusça kitabında (Russkaya Revolyutsiya i Azerbaycan, Moskova: Filinta, 2011) TKP kurucu başkanı Mustafa Suphi’nin 1920 mayıs ayında Gence’de Azerbaycan Halk Cumhuriyeti ordusunun subaylarının Kızıl Ordu’ya karşı başlattığı anti-Bolşevik ayaklanma üzerine yazdığı bir raporun büyük kısmı alıntılanmıştı. Azerbaycanlı tarihçi Prof. Solmaz Rüstemova-Togidi, 2020 mayıs ayında sosyal medya sayfasında Mustafa Suphi’ye ait bu raporun tamamını yayımladı. Bildiğim kadarıyla bu rapor şimdiye değin Türkiye Türkçesine çevrilmiş değil. Aşağıda tam çevirisini sunuyorum. Mustafa Suphi, “Türk İştirakiyyun Teşkilatları merkez bürosu reisi” olarak 1920 yılının mayıs ayının başında Bakü’ye gelmişti ve mayıs sonunda meydana gelen Gence isyanını üzerine oraya gönderilen Bolşevik temsilciler arasındaydı.

Prof. Rüstemova-Togidi’ye göre bu raporu yazan Mustafa Suphi olamazdı, yazan Rus Bolşeviklerinden biri olmalıydı çünkü metnin dili, üslubu ve ifadeleri tipik Rus Bolşevik jargonunu yansıtıyor. Yine Rüstemova-Togidi’ye göre, Mustafa Suphi’nin, Eylül 1920’de Bakü’de toplanan Doğu Halkları Kurultayı sırasında Bolşeviklerce aranan bir kişi olan ve Bakü’ye gizlice gelen Başkurt lideri Zeki Velidi’yi evinde saklaması Suphi’nin komünist fikirlere sadakatini şüphe altında bırakıyordu. Nitekim Komintern’in gizli ibareli belgelerinde Mustafa Suphi hakkında olumsuz değerlendirmeler mevcuttu.

Bence Mustafa Suphi bu raporu yazarken veya yazdırırken ana dili Rusça olan birisinden veya birilerinden yardım almış olabilir. Hatta bu yardımcı Mariya Suphi de olabilir. Bununla birlikte ben rapordaki fikirlerin Mustafa Suphi’ye ait olduğunu düşünüyorum.

Belgenin arşiv kodu şöyle: RGASPİ (Rusya Toplumsal Siyasal Tarihi Devlet Arşivi), f. 85, op. 13, d. 34, ll. 1-3.

Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesine

Kopya: Azrevkom [Azerbaycan Devrim Komitesine]

Kopya: Kafkas Cephesi Devrimci Askeri Sovyeti Üyesi Orconikidze’ye

9 Haziran 1920

Gence’ye seyahatin sonuçları hakkında

R a p o r

Gence.

Revkom ve Olağanüstü Komisyonun aktif çalışanlarının Gence’deki olaylar hakkında yaptıkları ortak toplantıda sunulan raporlar ve kişisel görüşmelerden şu sonuçlar ortaya çıktı: 25 Mayıs’ta başlayan ve 26 Mayıs’a kadar süren ayaklanma, aşağıdaki olayların bir sonucu olarak ortaya çıktı.

Samuh’ta, Şahmalinski malikanesinde, ayaklanmadan iki hafta önce, Nasib-Bek Usubbekov, Emir Han-Hoyski, Mustafa Vekilov, Nuri Paşa ve Kazimbekov (son iki kişinin orada bulunduğunu bazı kişiler doğrulamaktadır) ayaklanmayı hazırlamak için toplandılar. Öncelikle, Musavat hükümetinin eski valisi Rafibekov’un tutuklanmasıyla ilgili kışkırtıcı söylentiler yayıldı. Düşmanlarımız da bu olayı kendi alçakça provokasyonları için kullandılar. Gence’de Musavat hükümeti tarafından hazırlanan üniformalar Kızıl Ordu askerlerine dağıtılmaya başlandı ve provokatörler Azerbaycan askerlerini[1] isyana teşvik etmeye başladılar, onlara üniforma alamayacaklarını ve bundan sonra da tüm konularda böyle olacağını söylediler. Ardından, Kızıl Ordu askerleri ve genel olarak “Bolşeviklerin” dini konulardaki tavrı üzerine çeşitli provokasyonlar yayıldı. Genel olarak, tüm karşı-devrimciler tarafından bize karşı kullanılan tüm alçakça provokasyon yöntemlerini kullandılar. Bu ayaklanmada, Revkom’un Sovyet politikasını ve Sovyet inşasını bilmeyen genç komünistlerden ve meseleye kendilerine özgü yavaşlık ve kayıtsızlıkla yaklaşan Menşeviklerden oluşması da büyük rol oynadı. Ayrıca, siyasi çalışanların ve askeri gücün ulaştırılması açısından Merkezden (Bakü) uzaklık; tüm bunlar ayaklanma için elverişli bir ortam yarattı. 26 Mayıs gecesi, Cavad Bek Şıhlinski[2], Cahangir Bey Kazımbeyli........

© Gazete Manifesto