“Bu gözlemler yedinci yüzyıla aittir. Bundan sonra Çin’de büyük siyasal karışıklıkların ortaya çıkması sonucunda, Çin tarihçileri Doğu Türkistan’da olup bitene ilgi göstermemiş olsa gerek ki, sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllara ait Çin kaynaklarında Doğu Türkistan Türkleri hakkında kayıtlar azalıyor. Bu eksikliği, Arap yazarları tarafından yazılmış eserlerle doldurmak mümkün oluyor. Dokuzuncu yüzyıl İslam yazarlarından İbn Hurdazbih (Hordadbeh/ Khordadhbeh, 830-913) Kitabül-Mesalik vel-Memalik (Yollar ve Ülkeler Kitabı) adlı eserinde Doğu Türkistan’da kurulan Dokuz Oğuz devleti konusunda bize şu bilgileri veriyor: Halkı Türk ırkına mensuptur. Bir bölümü Manes (Manikeizm) mezhebine, bir bölümü de Zerdüşt dinine bağlıdır. (...) Bu Dokuz Oğuz ülkesi, Türklerin yerleşmiş olduğu toprakların en büyüğü, en geniş olanıdır.”

Onuncu yüzyılın sonlarında (981) Dokuz Oğuz hanlarından Arslan Han’a elçi sıfatıyla gitmiş olan Çinli Uang Yen-te de Türk devletinde Budistlerin serbest yaşadığından, Dokuz Oğuz ülkesinde 500 kadar Buda mabedi bulunduğundan söz ediyor ve aynı zamanda Buda dininin Türklerin sanayi ve ekonomi alanındaki etkinliklerine engel olmamış olduğunu ifade ediyor.

Bu noktada önemli bir soru akla geliyor: Yabancı dinlerin Türkler arasında yayılmasından sonra o alanda Şamanizm büsbütün kayboluyor muydu? Yoksa milli din yeni dinlerle birlikte yaşıyor muydu? Bu soruya kesin bir yanıt verebilecek durumda değiliz, fakat bazı........

© Cumhuriyet