Hayvanlar âleminde, “bulaşıcı davranış” dendiğinde akla genelde hapşırma, esneme ya da panik benzeri kitlesel histeri gelir. Mesela esnemenin bulaşıcı olduğunu, özellikle de insanlar ve şempanzeler gibi yakın akraba türlerde bile bulunduğunu çok iyi biliyoruz; hatta köpeklerde ve sürü halinde yaşayan birçok hayvanda da benzer davranışlar gözleniyor.

Ama eminim “bulaşıcı işeme” diye bir şey olduğunu bilmiyordunuz. Yine de artık elimizde, hem insanlarda (örneğin bazı kültürlerde ‘toplu tuvalet ziyaretleri’ gibi) hem de insana en yakın kuzenlerden olan şempanzelerde bu davranışın gerçek olabileceğini gösteren veriler mevcut. Bilim insanları, belki de çok uzun bir süredir gözümüzün önünde duran bu olguyu ancak şimdi keşfediyorlar: Bir şempanze, tam da önünüzde tuvaletini yapmaya başladığında, aniden diğerleri de onun peşinden gidip aynı davranışı sergileyebiliyor. Peki bu durum, tamamen “taklit” midir, yoksa daha derin bir biyolojik ve sosyal işlevi mi vardır?

Kyoto Üniversitesi’nden Ena Onishi ve ekibinin yaptığı yeni bir çalışma, bu “bulaşıcı işeme” davranışını mercek altına alıyor. Onishi ve meslektaşları, Japonya’daki Kumamoto Barınağı’nda yaşayan 20 şempanzeyi tam 600 saat boyunca gözlemiş ve bu esnada 1.328 işeme olayı kaydetmişler. Gözlemlerini uzun bir veri setine dönüştürdükten sonra, işemelerin zamanlamasını ve birbirleriyle ilişkisini incelediklerinde fark etmişler ki şempanzelerin “enfeksiyon benzeri” bir davranış kalıbı var: Gruplar içinde bir birey işemeye başladığında, civardaki diğer bireylerin de son derece kısa bir zaman dilimi içerisinde işemeye koyulma olasılığı olağanüstü derecede artıyor.

İşin daha da ilginç yanı, bu toplu işemenin rastgele bir eş zamanlılık değil, gerçekten “bulaşıcı” bir nitelik gösteriyor olması. Çünkü eğer sadece içsel fizyolojiye (yani su içme, sıvı tüketme ve sindirim döngüsüne) bağlı bir eş zamanlılık söz konusu olsaydı, şempanzelerin işeme zamanlamalarının böylesine birbirine kilitlenmesi çok daha az sıklıkla görülmeliydi. Fakat araştırmacılar, işemenin genelde ilk başlayan bireyin yakınında (el mesafesinde, üç metre içinde veya üç metreden uzakta olarak sınıflanan bir bakış açısıyla) bulunan şempanzelerde daha sık tetiklendiğini gösterdiler. Yani bir şempanze sizin hemen dibinizde çişini yapıyorsa, sizin de çişinizin gelmesi çok daha muhtemel; uzakta bir yerde duruyorsa bu etki biraz daha düşük. Bu kalıp, “biri işemeye başlarsa, diğerlerinde de bu davranışın tetiklenmesi” şeklinde tarif edilebilecek klasik “bulaşıcı davranış” tanımına çok iyi uyuyor.

Yalnız konu, buradan ibaret değil. Aynı ekip, bulaşıcı işeme davranışının acaba şempanzelerdeki sosyal hiyerarşi veya sosyal bağlara göre farklılaşıp farklılaşmadığını da merak etmiş. Bu merakın kaynağında, insanlarda da zaman zaman görülen “toplu tuvalet ziyaretleri” fenomeninin altında yatan sosyal motiflerin olup olmadığı fikri yatıyor. Mesela insan toplumlarında, özellikle de belli yaş grupları ve cinsiyetlerde, “Arkadaşım tuvalete gidiyor; ben de onunla gideyim.” şeklinde ifade edilen bir davranış var. Aynı şey şempanzelerde de gözleniyor olabilir mi?

Buna yanıt aramak için ekip, diad (ikili) halinde yakın ilişki gösteren şempanzelerin (ortak yeme, tımar, oyun ve birbirine dokunma sıklığı üzerinden belirlenmiş) bulaşıcı işemeye yatkın olup olmadığını ölçmüş. İlginç şekilde, belirgin bir farklılık tespit edilememiş. Yani herhangi iki şempanze arasında ne kadar yakınlık olduğunu yansıtan veriler, bulaşıcı işeme olasılığını arttırmıyor. Buna karşın, şempanzenin topluluktaki hiyerarşik konumu bulaşıcı işemeyi epey etkiliyor: Araştırmacılar, rütbe sıralamasında daha alt pozisyonlarda bulunan şempanzelerin, üst rütbedeki şempanze işemeye başladıktan hemen sonra işemeye koyulma olasılığının çok daha yüksek olduğunu bulmuşlar. Buna “aşağı rütbeler, yukarıdan gelen işeme sinyaline kayıtsız kalamıyor” diye özetleyebileceğimiz bir tablo eşlik ediyor.

Neden alt rütbeler, bu davranışı “ben de varım” dercesine sergiliyor olabilir? Spekülasyonlar çeşitli: Belki de alt rütbedeki şempanzeler, sürüdeki akışı kaçırmamak ve bulundukları yere koku işareti bırakmak gibi bir motivasyona sahip. Belki işeme eylemi, sosyal bir “boşaltma” eylemi olmaktan öteye gidip “Hazırlanın, bir yere gidebiliriz, yola çıkmadan önce tuvalet ihtiyacını giderin” mesajını taşıyor. Hatırlarsanız insanda da uzun mesafeli seyahat öncesinde “Hadi herkes tuvalete!” türü bir kolektif hazırlık yapılması oldukça yaygın. Aynı şekilde, bir alfa erkeğin ya da popüler bir dişinin “çiş molası” vermesi, diğer alt rütbedekilere “güvende hissedebileceğiniz nadir bir an yaşanıyor, boşaltımınızı yapın” sinyali veriyor olabilir.

Buna benzer örnekleri, grup halinde hareket eden hayvanların topluca........

© Birgün